Foto: Freepik
U objavi na Facebook profilu hrvatskog molekularnog biologa Gordana Lauca od 7. maja 2023. godine navedeno je da je studija s klinike Cleveland – za koju navodi da je “jedan od najzamjećenijih znanstvenih radova u povijesti” – pokazala da rizik od obolijevanja od bolesti Covid-19 raste s brojem primljenih doza “mRNA terapije”, kako Lauc naziva mRNA vakcine.
Ovu je tvrdnju iskoristio da ilustruje svoju tezu da nauka nije stajala iza “pandemijskih ludorija”, to jest “strogih mjera” za suzbijanje pandemije.
Ideja da je „znanost“ stajala iza raznih „pandemijskih ludorija“ je potpuna prevara. Velik broj znanstvenika se tome jako protivio, no mediji i društvene mreže su ih aktivno cenzurirali i tako stvarali privid da „znanost“ podržava razne „stroge mjere“.
Izvrstan primjer je studija s Cleveland Clinic koja je pokazala da se rizik za infekciju covidom povećava s brojem doza mRNA terapije (poveznica u privitku). Ta studija je jedan od najzamjećenijih znanstvenih radova u povijesti. Rangiran je kao 68. od više od 23 milijuna znanstvenih radova, a na Twiteru je prenesen gotovo 38,000 puta…
Nadam se da će doći vrijeme da će i kod nas mediji početi objavljivati istinu
Gordan Lauc je molekularni biolog i profesor na Farmaceutsko-biokemijskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu. Tokom pandemije Covid-19 često je bio u žiži javnosti zbog iznošenja tvrdnji o svrsishodnosti protivpandemijskih mjera i imunizaciji protiv Covid-19, koje su se kosile s naučnim konsenzusom. Štaviše, Hrvatska udruga bolničkih ljekara reagovala je u januaru ove godine na njegove i javne istupe hrvatskog poduzetnika Nenada Bakića, dok je Hrvatska liječnička komora podnijela i krivičnu prijavu protiv obojice zbog “javnog poticanja na mržnju prema liječnicima i znanstvenicima koji su svojim djelovanjem i javnim govorom nastojali umanjiti smrtnost građana od COVID-19”. Hrvatski fact-checking portal Faktograf u više se navrata bavio tvrdnjama koje je Gordan Lauc iznosio na Facebooku tokom pandemije Covid-19, uključujući i one vezane za vakcine i njihovu navodnu neučinkovitost.
Lauc je u komentar svoje objave postavio link na preprint studije “Efikasnost bivalentne vakcine protiv Covid-19” (eng. Effectiveness of the Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Bivalent Vaccine), koja je 19.12.2022. godine objavljena kao nerecenzirani rad na servisu MedRxiv.
Laucove tvrdnje, s linkom na istu verziju studije, prenio je i portal Crodex u članku objavljenom 7. maja 2023. godine. Lauc je i ranije objavljivao tvrdnje u vezi s ovom studijom, koje je u decembru 2022. godine analizirao Faktograf.
Konačna verzija studije objavljena je, nakon dopune rezultata, 19. aprila 2023. u časopisu Open Forum Infectious Diseases. U daljem tekstu, pod rezultatima studije podrazumijevaju se konačni rezultati objavljeni 19.4.2023. na navedenom linku.
O studiji
Studija o čijim je rezultatima govorio Lauc provedena je na 51.017 zaposlenih klinike Cleveland u američkoj saveznoj državi Ohio od 12.9.2022. do 14.3.2023. godine. Prvobitno je trajala 13 sedmica, ali je zatim produžena na 26 sedmica, to jest do marta ove godine.
Ova se studija nije bavila ispitivanjem bilo kakve “mrNA terapije”, već je provedena sa svrhom da ispita da li bivalentne vakcine protiv Covid-19 pružaju zaštitu od te bolesti. Početak studije ujedno je bio datum kada su bivalentne vakcine postale dostupne osoblju Cleveland klinike.
Bivalentne vakcine imaju za cilj da pruže zaštitu od različitih sojeva virusa SARS-CoV-2, to jest od ozbiljnih oblika bolesti Covid-19 izazvanih različitim sojevima ovog virusa. Ove vakcine sadrže mRNA komponente dva soja virusa – originalnog (Wuhan-Hu-1) te omikron sojeva BA.4/BA.5. Bivalentne vakcine koristile su se kao dodatne (booster) doze za osobe koje su ranije imunizirane monovalentnim vakcinama, o čemu smo već pisali u ovoj analizi.
U uvodu studije naglašeno je da su vakcine bile “nevjerovatno efikasne” u sprečavanju bolesti, da su spasile ogroman broj ljudskih života te da su promijenile tok pandemije. Naglašeno je i da su tokom prve dvije godine trajanja pandemije prebolijevanje bolesti i vakcinacija pružali značajnu zaštitu od reinfekcije. Međutim, stvari su se počeli mijenjati pojavom omikron varijante, protiv koje ni ranije prebolijevanje ni vakcinacija nisu pružali jednako efikasnu zaštitu. “Bustanje” je pružilo određenu zaštitu od omikron varijante, navodi se u uvodu studije, ali ni približno zaštiti koju su pružale vakcine za varijante virusa koje su “kružile” prije omikrona.
Lauc, pak, izostavlja ovakve napomene i navodi samo to da je studija pokazala da rizik od infekcije raste s brojem primljenih doza mRNA vakcina, izvlačeći taj zaključak iz konteksta cijele studije.
Šta je pokazala studija?
Od više od 51.000 zaposlenih koji su posmatrani u studiji, 41% je ranije preboljelo Covid-19, 88% je primilo barem jednu dozu, a 83% barem dvije doze monovalentne vakcine protiv Covid-19. Prosječna dob učesnika/ca bila je 42 godine.
Tokom trajanja studije, 13.134 (26%) učesnika/ce bilo je imunizirano bivalentnim vakcinama, od čega Pfizerom 11.397 (87%) i Modernom 1.700 zaposlenih (13%).
Ukupno je 4.424 (8,7%) učesnika/ce dobilo Covid-19 tokom trajanja studije.
Studija je pokazala da su bivalentne booster doze bile 29% efikasne u sprečavanju infekcije virusom SARS-CoV-2 u periodu kada su omikron BA.4/5 varijante bile dominantni sojevi u populaciji.
Rezultati. Među 51.017 zaposlenih, Covid-19 se tokom studije javio kod njih 4.424 (8,7%). U multivarijabilnoj analizi, imunizacija bivalentnom vakcinom bila je povezana s manjim rizikom od Covid-19 tokom dominacije BA.4/5 podvarijanti (omjer rizika, 0,71 [95% interval pouzdanosti, 0.63–0.79]) i dominacije BQ podvarijante (0.80 [0.69–0.94]), ali smanjeni rizik nije pronađen tokom dominacije XBB podvarijante (0.96 [0.82–.1.12]).
Procijenjena efikasnost vakcine bila je 29% (95% interval pouzdanosti, 21%–37%) tokom dominacije BA.⅘ podvarijante; 20% (6%–31%) tokom BQ, i 4% (−12% do 18%), tokom XBB podvarijante.
Rizik od Covid-19 također je povećan s vremenom proteklim od posljednjeg preboljevanja Covid-19 i s brojem doza vakcine koje su prethodno primljene.
Studija je pokazala i da je rizik od infekcije Covid-19 bio veći za osobe koje tu bolest nisu preboljele ranije nego za one koje su nedavno bile zaražene nekom od omikron varijanti. U studiji je navedeno i da je rizik bio veći za učesnike/ce koji/e su primili/e veći broj doza vakcine protiv Covid-19.
Rizik od Covid-19 na osnovu prethodne infekcije i historije vakcinacije
Rizik od Covid-19 varirao je u zavisnosti od toga u kojoj su fazi epidemije subjekti posljednji put imali Covid-19. Rizik je opadao od onih koji nikada ranije nisu bili zaraženi, preko oni koji su se posljednji put zarazili u pre-omikron fazi, do onih koji su se posljednji put zarazili tokom omikron faze.
Rizik od Covid-19 također je varirao u zavisnosti od broja prethodno primljenih doza vakcine protiv Covid-19. Što je veći broj prethodno primljenih vakcina, veći je rizik od zaraze infekcijom Covid-19.
Tumačenje studije
Ubrzo nakon objave prvobitne verzije studije uslijedila su manipulativna tumačenja njenih rezultata, po kojima je studija pokazala da bivalentni boosteri povećavaju rizik od obolijevanja od Covid-19. Epidemiolog Christopher Labos s McGill Univerziteta osvrnuo se na njih u tekstu objavljenom u listu Montreal Gazette 7.2.2023. godine. Labos je naglasio da zaključak studije nije taj da dodatne doze bivalentne vakcine povećavaju rizik od infekcije Covid-19, ukazavši na još jednu studiju koja je zapravo potvrdila njihovu učinkovitost protiv omikron soja.
(Studija) ne govori da bivalentni booster povećava rizik od zaraze Covid-19. Rezultati statističke analize pokazuju da je bivalentni booster smanjio rizik od infekcije za 30 posto. Ovaj rezultat podržava i skorašnja analiza objavljena u New England Journal of Medicine, koja je pokazala da je bivalentni booster bio bolji od originalne vakcine i imao učinkovitost od 59 procenta protiv hospitalizacije i 62 procenta protiv hospitalizacije ili smrti.
Tvrdnja da vakcine pogoršavaju stvari potekla je od sekundarnih rezultata (preprint studije) i mogla bi se nazvati "žrtvom" jednog epidemiološkog koncepta poznatog kao “pogreška Tabele 2” [eng. Table 2 Fallacy]. Naziv dolazi od uobičajenog rasporeda/strukture većine naučnih radova, gdje Tabela 1 predstavlja karakteristike pacijenta/ice, a Tabela 2 daje uvid u odnose između različitih faktora i rezultata koji su proučavani.
Evo ilustrativnog primjera. Ako proučavate da li ljudi koji nose upaljače imaju povećan rizik od raka pluća, morate ponderisati uzorak u skladu s pušačkim statusom. Ljudi koji nose upaljače zaista imaju veću šansu da dobiju rak pluća. Ali ako ponderišete uzorak za pušački status, onda je očito da sama činjenica da neko nosi upaljač nije dovoljna da se predvidi povećan rizik od raka pluća. S druge strane, ako hoćete da vidite da li pušenje povećava rizik od raka pluća (poredeći pušače i nepušače), prisustvo ili odsustvo upaljača u nečijem džepu ne bi trebalo da značajno utiče na rezultate.
“Pogreška Tabele 2” odnosi se na to da ne treba podrazumijevati da se svi faktori ponderišu na isti način. Ako želite da proučavate upaljače [odnos nošenja upaljača i rizika od raka pluća], morate da ponderišete uzorak u odnosu na pušački status. Ali ako želite ispitati pušenje [da li pušenje povećava rizik od raka pluća], onda zaista nema potrebe da ponderišete uzorak u odnosu na to da li neko nosi upaljač.
Dakle, ako istraživači/ce žele da proučavaju koristi bivalentnog boostera, treba da ponderišu uzorak u odnosu na prethodnu vakcinaciju. Ali ista se formula ne može primijeniti da biste dobili informacije o zaštitnom ili štetnom efektu prethodnih doza u odnosu na koje ste ponderisali uzorak. Radi se o suptilnom, ali značajnom matematičkom principu koji se često previđa. Ako hoćete da proučavate broj prethodnih doza, mnogo značajnija varijabla je vrijeme od posljednje doze, što je vjerovatno važnija informacija.
Kada je riječ o nalazu o kom Lauc govori, autori/ce studije naglasili/e su da se radi o neočekivanom nalazu, no da su i u ranijim studijama (1, 2, 3) uočeni slični obrasci (veći rizik od reinfekcije Covid-19 nakon primanja više doza vakcina) te da su potrebna daljnja istraživanja kako bi se on razumio. Sve studije i preprint studije koje su uočile slične obrasce provedene su tokom širenja omikron varijante virusa.
U odgovoru na naš upit, jedan od autora studije, doktor Nabin Shrestha, pojasnio je šta bi mogla biti objašnjenja ovog neočekivanog nalaza:
To je bila veza koju smo pronašli u našoj studiji. U bilo kojoj opservacijskoj studiji može postojati uticaj faktora koji nisu uzeti u obzir. Vrlo je moguće da je ovaj nalaz mogao doći od neke treće varijable (confounder) koja nije prepoznata. Kada dođe do neočekivanog nalaza u opservacijskoj studiji, vrlo je važno vidjeti jesu li druge studije koje su ispitivale istu specifičnu povezanost pronašle nešto slično ili drugačije te staviti nalaze studije u kontekst drugih, sličnih studija.
U odgovoru je također pojašnjeno da je studija proučavala efikasnost u sprečavanju infekcije (a ne težih oblika bolesti, hospitalizacija ili smrti) s obzirom na to da Covid-19 nije više toliko opasno oboljenje. Osim toga, studija nije obuhvatila dovoljno slučajeva kako bi se ispitala efikasnost vakcina u sprečavanju ozbiljnih oblika bolesti, hospitalizacija ili smrti.
Autora studije upitali smo i da li je, pri analizi rezultata, upoređen rizik od infekcije omikron sojem kod vakcinisanih osoba koje ranije nisu preboljele Covid-19 i vakcinisanih osoba koje ga jesu preboljele, s obzirom na to da je rizik od infekcije svakako bio veći kod osoba koje nisu preboljele ovu bolest. Pored toga, između grupa onih koji nisu preboljeli Covid-19 i onih koji/e su primili dvije i više doza vakcine moglo je postojati značajno preklapanje, s obzirom na to da je u prvoj bilo 60%, a u drugoj 80% učesnika/ca studije. No, dr. Shrestha nam je odgovorio da studija nije bila dizajnirana tako da upoređuje njihov rizik od infekcije i kod vakcinisanih učesnika/ca koji/e jesu i onih koji/e nisu ranije preboljeli ovu bolest.
Fact-checking portal Fact-check.org 16. juna objavio je opsežnu analizu tvrdnji gotovo identičnih onim koje je na svom profilu objavio Lauc – da je studija pokazala kako veći broj primljenih doza vakcina povećava rizik od infekcije Covid-19.
Sagovornici ovog portala bili su doktor nauka Matthew P. Fox s Univerziteta Boston, profesor imunobiologije na Univerzitetu Arizona Deepta Bhattacharya, ali i doktor Shrestha, jedan od autora studije, koji je odgovorio i na naše upite. U tekstu je naglašeno da je ova studija po tipu opservacijska, što znači da može da ukaže na povezanosti između određenih stvari (poput vakcinalnog statusa i rizika od infekcije), ali da ne može objasniti šta je uzrok takve povezanosti.
Profesor Bhattacharya naglasio je da su istraživači/ce u studiji analizirali/e postojeće podatke s Cleveland klinike, odnosno nisu vršili/e randomizirano istraživanje s nasumičnim raspoređivanjem učesnika/ica u grupe u kojima bi se mogle izvršiti određene intervencije i tako izvući zaključke o uzročno-posljedičnim vezama.
Profesor Matthew Fox je za Fact-check.org izdvojio niz mogućih objašnjenja za sporni nalaz studije, od kojih je većina vezana za razlike u ponašanju učesnika/ca studije, poput sklonosti testiranju u zavisnosti od vakcinalnog statusa i prethodnim infekcijama, veze vakcinalnog statusa i dobi i zdravstvenog stanja. Fox je za ovaj portal rekao da sumnja da postoji bilo kakva uzročna veza između broja vakcina i povećanja rizika od zaraze, a niko od sagovornika/ca – uključujući i portparola Centara za kontrolu i prevenciju bolesti (CDC) – nije doveo u pitanje efikasnost i korist od vakcina protiv Covid-19, ističući, naprotiv, da su one širom svijeta bile izuzetno efikasne u sprečavanju teških ishoda poput hospitalizacije i smrti.
O uticaju studije
Lauc je, dodatno, ustvrdio da je ova studija jedan od najzamjećenijih naučnih radova u historiji. Tu tvrdnju ilustrovao je prikazom rezultata “uticaja” naučnog rada sa servisa Altmetric, koji prikuplja podatke o tome gdje se i koliko puta naučni radovi spominju na internetu.
Budući da Lauc nije napravio cjeloviti snimak ekrana, na slici se vidi samo rezultat (15150), ali ne i neki identifikator studije (hiperlink na preprint ili objavljenu verziju, DOI broj i slično) koji bi pokazao da je riječ o rezultatu za baš tu studiju. Na verziji stranice od 25. maja studija je imala značajno niži Altmetric rezultat uticaja od onog koji Lauc navodi (766), barem prema podacima vidljivim zahvaljujući integraciji servisa Altmetric sa stranicom Oxford Academic.
Ovaj rezultat u najvećoj mjeri dolazi od spominjanja navedene studije na Twitteru. Izmjereni uticaj studije bio je najveći među opštom populacijom na toj društvenoj mreži, dok se naučnici/e i doktori/e u rezultatima pojavljuju tek u omjeru od 2%.
Tokom juna i jula, Altmetric procjena uticaja studije značajno je porasla (6.7.2023. iznosila je 9004), i to dominantno zahvaljujući spominjanjima na Twitteru i Redditu. Studija je spomenuta u barem osam originalnih medijskih članaka, u kojima se njeni rezultati uglavnom manipulativno predstavljaju na već spomenute načine. Među tim člancima nalazi se pet tekstova desničarskog portala The Epoch Times (1, 2, 3, 4, 5) te jedan (ranije spomenuti) fact-checking tekst (1).
Sve ove objave, kao i mahom antivakcinacijski nastrojeni komentari u vezi sa sporednim rezultatom studije na Twitteru, doprinijele su povećanom Altmetric “uticaju” ove studije, što je vjerovatno bio slučaj i s preprint verzijom.
Ponovo, studija je porast “uticaja” na Twitteru u najvećoj mjeri mogla zahvaliti spominjanju među opštom populacijom, dok je udio naučnika/ca i doktora/ica u diskusijama o studiji i dalje ostao minoran.
Spominjanje studije dominantno na Twitteru, koji je društvena mreža, i to uglavnom među opštom populacijom, očito se dešava zbog pogrešnih interpretacija njenih rezultata te zbog posljedičnih objašnjavanja o čemu je studija zapravo bila. Imajući na umu i upozorenje autora studije da se upravo neočekivani rezultati (koji su doprinijeli “popularnosti” studije) moraju dalje ispitati, samo analizom Altmetric rezultata “uticaja” ne može se reći da je ova studija pokazala neko historijsko naučno otkriće i dosegla historijski uticaj, kako se to navodi.
Širi kontekst
Kako je u odgovoru na naš upit potvrđeno, studija se fokusirala na efikasnost bivalentnih booster vakcina u sprečavanju infekcije Covid-19, s obzirom na to da nije bilo slučajeva ozbiljnih oblika bolesti, hospitalizacije i smrti u mjeri da bi se mogli ispitivati.
Međutim, već je od ranije poznato da je primarna svrha monovalentnih i bivalentnih vakcina sprečavanje ozbiljnih oblika bolesti, hospitalizacija i smrti. Evropski centar za prevenciju i kontrolu bolesti (ECDC) na svojoj stranici navodi da su vakcine nesumnjivo najefikasnija mjera za smanjivanje ozbiljnih oblika bolesti Covid-19. ECDC navodi da vakcine pokazuju različitu efikasnost u odnosu na varijantu virusa i vrijeme od vakcinisanja i da i dalje sprečavaju razvoj ozbiljnog oblika bolesti kada do zaraze dođe.
Vakcine smanjuju rizik od teškog obolijevanja od Covid-19. Uprkos različitoj efikasnosti vakcine u zavisnosti od varijante koja cirkuliše i postepenom smanjenju efikasnosti uočenom u studijama s periodom praćenja od tri do šest mjeseci nakon prve doze, vakcine nastavljaju da pružaju zaštitu od teškog oblika Covid-19 i hospitalizacija [referenca].
Studije su pokazale da vakcine protiv Covid-19 pružaju kratkotrajno smanjenje rizika od prenošenja SARS-CoV-2 s jedne osobe na drugu zbog kraćeg infektivnog perioda i nižih titara virusa kod vakcinisanih osoba [referenca, preprint]. Međutim, vakcine protiv Covid-19 ne zaustavljaju u potpunosti prenošenje. Vakcinisane osobe se stoga još uvijek mogu zaraziti i prenijeti virus na druge.
Spisak svih referenci koje su korištene za navode o efikasnosti vakcina na stranici ECDC-a može se pogledati na ovom linku.
Vakcine su kod ranije prisutnih delta sojeva pružale i značajnu zaštitu od prenošenja virusa. To se promijenilo pojavom omikron varijante, za koju većina vakcina (osim mRNA u ograničenoj mjeri) nije pružala zaštitu od prenosa, navodi USA Today.
Pojavom omikron soja uočena je i smanjena efikasnost u sprečavanju simptomatskih oblika bolesti Covid-19. U uvodu same studije Shresthe i drugih također je naglašeno da su i prirodni imunitet i imunitet stečen ranijom vakcinacijom pokazali manju otpornost prema infekciji tom varijantom virusa.
Unatoč tome što je efikasnost vakcina varirala u zavisnosti od toga koji je soj virusa bio dominantan u populaciji te unatoč studiji koja je pokazala smanjenu efikasnosti u periodu od tri do šest mjeseci nakon primljene booster doze (monovalentne mRNA vakcine i adenovirusnih vakcina), vakcine nastavljaju da pružaju zaštitu od ozbiljnih oblika bolesti i hospitalizacija, navodi ECDC.
Dodatno, kada govorimo o boosterima, studije su pokazale da je efikasnost bivalentnih vakcina u sprečavanju ozbiljnih oblika bolesti iznosila 62% – što je bolja zaštita u odnosu na ranije, monovalentne verzije vakcine.
Nije sasvim jasno na koje “pandemijske ludorije” Lauc misli, no ako je jedna od tih “ludorija” bila i poticanje na vakcinaciju, onda je nauka iza nje bespogovorno stala. Procjenjuje se da su zahvaljujući vakcinaciji spašeni milioni života (1, 2, 3, 4).
Navođenje ove studije kao primjera za tezu da se veliki broj naučnika protivio “ludorijama” pandemijskih mjera nema utemeljenja, s obzirom na to da je u samom uvodu studije bilo navedeno da su vakcine bile “nevjerovatno efikasne” u sprečavanju bolesti, da su spasile ogroman broj ljudskih života te da su promijenile tok pandemije.
Efikasnost monovalentnih vakcina u sprečavanju infekcije, ali i simptomatskih oblika bolesti, opala je pojavom omikron soja. Studija u kojoj je ispitivana efikasnost bivalentnih booster vakcina u sprečavanju infekcije Covid-19, koja je prerasla u blagu bolest, rađena je upravo u periodu kada je omikron bio dominantan soj.
Kod učesnika/ca studije koji su ranije bili/e vakcinisani/e većim brojem doza monovalentne vakcine koja nije bila prilagođena omikron soju primijećen je veći rizik od infekcije upravo tokom dominacije omikron podvarijanti virusa SARS-CoV-2. S obzirom na mogućnost da je ovaj nalaz mogao biti uzrokovan nekom varijablom koju naučnici/e nisu uzeli/e u razmatranje, uz informaciju da postoji još studija koje su pokazale slične nalaze, potrebna su dalja ispitivanja kako bi se u potpunosti razumjelo koliki imunitet pružaju vakcine u trenutnom stadiju pandemije.
Shodno navedenom, tvrdnju da je studija Cleveland klinike pokazala da se rizik infekcije Covid-19 povećava s brojem primljenih doza mRNA vakcine, kao i tvrdnju da je riječ o jednom od najutjecajnijih naučnih radova u historiji koji pokazuje da su naučnici bili protiv “pandemijskih ludorija”, ocjenjujemo kao manipulisanje činjenicama.
(Raskrinkavanje.ba)