Foto: Shutterstock
Nakon ratova u kojima se raspala Jugoslavija, mediji su bili jedna od poluga pomoću koje je poricanje sudski utvrđenih činjenica o počinjenim zločinima dolazilo do šire publike. Osim što su ranije imali ulogu glasnika političke i ratne propagande, djelovanje pojedinih medija i danas, tri decenije nakon početka sukoba, utiče na formiranje iskrivljenog mišljenja javnosti o ratnim događajima.
Raskrinkavanje se nedavno bavilo upravo ovom temom, u analizi o ovogodišnjim primjerima medijskih tvrdnji o tome da su Markale "zločin koji je pripisan Srbima bez dokaza". Tada smo ustanovili da se ovakve tvrdnje šablonski prenose u dijelu medija godinama unazad, uglavnom u vrijeme godišnjice prvog masakra na Markalama.
Osim medijskih napisa, ovakvi narativi se u medijskom prostoru u puno većoj mjeri šire posredstvom izjava zvaničnika/ca drugih sagovornika/ca. U jednom dijelu medija se takve izjave prenose bez dodatnih medijskih napisa i tvrdnji, dok se u drugom dijelu medija članci sa izjavama obogaćuju i zaključcima i tvrdnjama samih autora/ica. U posljednjem primjeru medijskog negiranja činjenica kojim se bavilo Raskrinkavanje, zamajac je bila izjava Milorada Dodika, uz koju su mediji plasirali i svoje tvrdnje.
Najnoviji primjer takvog “sadejstva” medija, zvaničnika/ica i drugih aktera u širenju narativa u kojim se negiraju utvrđene činjenice o zločinima, je članak objavljen u štampanom izdanju Večernjih novosti povodom godišnjice masakra ove godine. Na 10. i 11. stranici ovog lista je 5.2.2023. godine objavljen članak u čijem naslovu je istaknuta tvrdnja koja oslikava jedan od najrasprostranjenijih netačnih narativa o dva masakra na sarajevskoj pijaci - da su građani/ke stradali u isceniranim zločinima.
DVA PUTA POBILI SVOJE DA BI NATO KAZNIO SRBE
Članak je 4.2.2023. godine najavljen na portalu Novosti sljedećim navodima:
KAKO SU MUSLIMANI DVA PUTA POBILI SVOJE DA BI NATO KAZNIO SRBE: Slučaj "Markale", sutra, u nedeljnim "Novostima".
Inscenirana eksplozija u kojoj je, pre 29 godina stradalo 68 Sarajlija, kada je primenjen strašan scenario masakra iz Ulice Vase Miskina, ostala je do danas jedna od najstrašnijih podvala Zapada u građanskom ratu na tlu bivše SFRJ.
Intermagazin, Opština Sokolac, Sedma Sila, RT Balkan, IN4S i drugi su prenijeli članak iz štampe.
Relativiziranje činjenica i “dvije istine”
Osim naslova, tekst sadrži i druge teze kojima se negira odgovornost za zločine na Markalama. Granatiranje Markala se naziva “muslimanskom i zapadnjačkom propagandom”, a za same zločine se navodi da postoje “dvije istine” o njima - jedna po kojoj su “Srbi krivci” i druga po kojoj su “muslimani” izazvali fatalne eksplozije na pijaci da bi se desila međunarodna intervencija u ratu. “Scenario druge istine”, navodi se, ponovljen je u slučaju masakra u kosovskom selu Račak (koji se desio 15. januara 1999), zbog kojeg je NATO intervenisao u tadašnjoj SR Jugoslaviji.
Članak Večernjih novosti sadrži izjave Slobodana Bijelića, poslanika prvog saziva Narodne skupštine RS, načelnika opštine Sokolac Milovana Bjelice, Milene Mihaljević, historičarke u Republičkom centru za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih, prof dr Drage Vukovića, koji je 1998. godine bio glavni urednik S kanala na Palama, te Ljubiše Ćosića, gradonačelnika Istočnog Sarajeva.
Bijelić je “iscenirani” zločin na Markalama uporedio sa ranijim masakrom u redu za hljeb u tadašnjoj Ulici Vase Miskina, nakon kojeg je “samoprozvana svjetska javnost odmah stala na stranu samoproglašene države BiH.” On je u izjavi spomenuo “kontroverzne detalje” masakra na Markalama, kao što su “već pripremljene i zatečene kamere svjetskih medijskih kuća”, stari leševi i lutke iz izloga butika, vojnici “tzv. Armije BiH” pripremljeni za evakuisanje ranjenih - što je prema njemu ostalo nerazjašnjeno do danas.
U članku su sažete Bijelićeve tvrdnje u vezi sa izjavom specijalnog izaslanika UN-a Yasushija Akashija iz 2011. godine o tome da je “nejasno ko je počio taj masakr”.
Naglašava naš sagovornik da ni eksperti Ujedinjenih nacija nisu mogli da potvrde da je granata došla sa srpske strane, a čak je i 2011. godine, dakle, 18 godina posle tragičnog događaja, Jasuši Akaši, specijalni izaslanik UN iz vremena kad se to odigralo, izjavio da je „još uvek nejasno ko je počinio taj masakr“. I Tribunal u Hagu je zbog nedostatka neoborivih dokaza protiv srpske strane „odustao“ od svojih specifičnih „inkriminacija“, prečesto politički motivisanih, pa je ovo „samoubijanje i samopovređivanje“ imenovao kao – „slučaj Markale“.
Negatorske izjave Slobodana Đ. Bijelića, koji pored zločina na Markalama relativizira i masakr na Tuzlanskoj kapiji, objavljene su 5. februara u drugom članku Novosti.
Vuković je masakr na Markalama opisao kao “nesreću” i primjer proizvodnje događaja u kojem se “sopstveni narod ubija zarad viših ciljeva”. Rekao je i da projektil koji je ubio građane/ke na pijaci nije mogao biti ispaljen sa pozicija VRS-a, što su navodno potvrdile analize i ekspertize i stranih vojnih stručnjaka.
Na kraju je Ljubiša Ćosić kazao da “nikada nije dokazano da je granata na Markale ispaljena sa srpskih položaja” te da postoji osnova za vjerovanje da se radi o namjerno podmetnutom eksplozivu koji je ubio nedužne građane Sarajeva.
Autor teksta se tek na kraju osvrće na haški sud, i to u kontekstu izdvojenog mišljenja člana sudskog vijeća iz Trinidada i Tobaga, Melville Bairda, na dio presude Karadžiću koji se odnosio na zločine u Sarajevu. Sudija je tada rekao da postoji razumna sumnja da je minobacačka granata ispaljena na Markale sa položaja pod kontrolom “bosanskih Muslimana”, odnosno vlasti u Sarajevu.
Na kraju članka dat je osvrt na “slučaj Račak”, za koji je Bijelić ustvrdio da je također isceniran. On je zaključio da je zajednička poveznica svim ovim slučajevima isti motiv: ”izazvati NATO da interveniše protiv Srba”.
Šta su činjenice?
Sudsko vijeće Haškog tribunala utvrdilo je činjenice o masakrima na Markalama u predmetima protiv Stanislava Galića 2003. godine (granatiranje 1994. godine) i Dragomira Miloševića 2007. godine (za granatiranje 1995. godine), koje su kasnije navođene i u drugim presudama, uključujući i onu Radovanu Karadžiću.
Odgovornost za masakr na Markalama nije “pripisana” VRS-u bez dokaza
Osim što je potvrđeno da je granata ispaljena s položaja SRK-a, u presudi Stanislavu Galiću Sud je naveo da je tvrdnja o namjernom ciljanju civila od ABiH nerazumna i u suprotnosti s činjenicama.
Većina smatra da tvrdnja kako bi snage ABiH gađale, kao što bi to ovdje bio slučaj, vlastite civile nije samo nerazumna nego i u suprotnosti s dokazanim pravno relevantnim činjenicama.
Tvrdnje da su Markale granatirali “muslimani”, odnosno snage pod kontrolom vlade u Sarajevu su stoga netačne.
Negiranje činjenica se također argumentuje izjavom tadašnjeg UN-ovog izaslanika u kojoj je izrazio sumnju o smjeru iz kojeg je došla ispaljena granata, kao i izdvojenim mišljenjima sudija haškog tribunala, koja se uzimaju kao potvrda teza o isceniranim masakrima.
Yasushi Akashi, koji je 1994. i 1995. godine bio specijalni izaslanik generalnog sekretara UN-a za Balkan, jeste bio izjavio da je zločin na sarajevskoj pijaci Markale i dalje “nejasan slučaj” i da je granata od koje su nastradali građani mogla doći sa obje zaraćene strane. Detektor navodi da je Akashi kasnije za beogradske medije naveo da njegova izjava ne može promijeniti činjenice utvrđene u Haškom tribunalu i neće uticati na procese koji se vode.
Sudija Melville Baird jeste izdvojio mišljenje u presudi Karadžiću, u dijelu koji se odnosi na Sarajevo (stranice 2557- 2565 Presude). Efekat “izdvojenog mišljenja” na revizionizam je za portal Detektor objasnila bivša istražiteljica Haškog tribunala Nevenka Tromp, govoreći u kontekstu izdvojenih mišljenja u presudi generalu VRS-a Ratku Mladiću:
Presude bi trebale odraziti omjer narativa i proglasiti da li je optuženik kriv izvan svake sumnje po tačkama iz optužnice, objašnjava bivša istražiteljica Haškog tribunala Nevenka Tromp.
“Izdvojena mišljenja često repliciraju dominantan narativ Obrane – ‘nije kriv’, ili Tužiteljstva – ‘kriv je’. I tako bez obzira na presudu – ova izdvojena mišljenja daju puno prostora za revizionizam”, kaže ona.
Na kraju, Istinomer iz Srbije je pisao o “slučaju Račak”. Riječ je o operaciji MUP-a i Vojske Jugoslavije kao obmazda za strijeljanje pripadnika policijske patrole koje je izvela Oslobodilačka vojska Kosova (OVK):
Haški tribunal je utvrdio da je 15. januara 1999. u zajedničkoj operaciji MUP-a i Vojske Jugoslavije, koja je izvedena u Račku kao reakcija na to što je OVK nekoliko dana ranije ubio pripadnike policijske patrole, ubijeno najmanje 45 kosovskih Albanaca.
Haški tribunal je ove činjenice potvrdio u presudi Vlastimiru Đorđeviću.
Naš partnerski portal Istinomjer je izjave Ljubiše Ćosića iz članaka Večernjih novosti ocijenio neistinitim u analizi objavljenoj 20.2.2023. godine.
Stoga najnovije primjere tvrdnji da su masakri na Markalama i onaj u Ulici Vase Miskina (danas Ferhadija) iscenirani, odnosno da ih je organizovala i počinila tadašnja Armija BiH, ocjenjujemo kao prenošenje lažnih vijesti. Po metodologiji Raskrinkavanja, ocjenu lažna vijest dobija najraniji medijski izvještaj (ili objava) neke činjenično neutemeljene tvrdnje, no u ovom slučaju nije moguće sa sigurnošću utvrditi ko je prvi objavio ovakve tvrdnje, s obzirom na to da se ponavljaju u javnom prostoru još od 1990-tih.
Ove tvrdnje dobijaju i ocjenu teorija zavjere zbog navoda da su zločini organizovani kako bi se pripisali Vojsci Republike Srpske i time potaknuli stranu vojnu intervenciju.
Iste ocjene dobivaju i tvrdnje o masakru u Račku.
(Amar Karađuz i Emir Zulejhić za Raskrinkavanje.ba)
Napomena
16.3.2023: Portal Novosti je u najavnom članku objavljenom 4.2.2023. unio izmjene u skaldu sa činjenicama iz ove analize, pa taj članak dobija i ocjenu ispravljeno.