Dodikov zakon o nevladinim organizacijama nije “prepisan” od Amerike

Foto: Raskrinkavanje.ba

Predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik 8.3.2023. godine najavio je da će u ovom bh. entitetu biti predložen zakon o djelovanju nevladinih organizacija koji će, prema njegovim riječima, “biti identičan američkom”, do te mjere da će biti “doslovno prepisan”. 

“Sjedinjene Američke Države u svom zakonu te strane nevladine organizacije, ili one koje se finansiraju od stranaca, nazivaju stranim agentima na prostoru Sjedinjenih Američkih Država. Mi ćemo svu tu terminologiju preuzeti i ponudićemo taj zakon. Dakle, samo umjesto onoga što piše ‘Sjedinjene Američke Države’, biće napisano Republika Srpska. Gdje piše ‘Ministarstvo pravde SAD’, pisaće ‘Ministarstvo pravde Republike Srpske’, pa da čujem šta će onda Amerikanci reći za to”, rekao je tada Dodik. 

Na Dodikove izjave reagovala je Ambasada SAD-a u BiH saopštenjem objavljenim 10.3.2023. u kom je kritikovala najavu ovog te zakona o kriminalizaciji uvrede i klevete kao “dva represivna, nedemokratska zakona koji bi, ako se provedu, drastično narušili prava i slobode” građana/ki u RS. Kritična prema najavi zakona bila je i Delegacija EU u BiH. Dodik je kritike ocijenio licemjernim i izjavio da će najavljeni zakon u RS zapravo biti “manje rigorozan” od američkog: “Nećemo biti rigorozni kao Amerikanci, nećemo uvesti zakonsku kaznu”, rekao je Dodik.  

Vlada RS je desetak dana kasnije, 23.3.2023, poslije održane 13. sjednice, saopštila da je usvojila Nacrt zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija i da prekida diplomatske odnose sa “američkim i britanskim diplomatama u BiH zbog antidejtonskog djelovanja”. Tekst je ubrzo potom objavljen na zvaničnoj stranici Vlade.   

Medijska podrška priči o “američkom zakonu”

Najave o usvajanju “američkog zakona o nevladinim organizacijama u RS” prisutne su gotovo cijelu deceniju i odavno je poznato da se zasnivaju na netačnim tvrdnjama. 

U najkraćem, “američki zakon o NVO” koji spominje Milorad Dodik ne postoji. Radi se o zakonu poznatom kao FARA (Foreign Agents Registration Act – Zakon o registraciji stranih agenata), koji nije “zakon o nevladinim organizacijama” niti je “identičan” Nacrtu zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija koji je usvojila Vlada RS. Represivno zakonsko regulisanje rada neprofitnih organizacija, koji se u Nacrtu zakona opisuju kao “agenti stranog uticaja”, zapravo je mnogo sličnije “ruskom zakonu”, kako je pojašnjeno u analizi Radija Slobodna Evropa. 

Partije iz vladajuće koalicije u RS su i 2015. godine kreirale sličan dokument, koji je sadržao odredbe o neprofitnim organizacijama kao “službenicima stranih subjekata” i predstavljan je kao “odbrana Republike Srpske od opasnih stranih uticaja”, to jest od navodnih zavjera protiv RS, ili Dodika lično, za koje su optuživane nevladine organizacije. Analizu teksta zakona i političkog diskursa u kom je kreiran objavio je naš partnerski portal Istinomjer (1, 2). 

Iako je još od 2015. godine javnosti poznato da su tvrdnje o “američkom zakonu o nevladinim organizacijama” netačne, brojni mediji i politički komentatori predstavili su ih kao činjenice u svojim izvještajima i analizama.  

Dan nakon Dodikove najave novog zakona, 9.3.2023. godine, na stranici Radio-televizije Republike Srpske (RTRS) objavljen je članak “Perišić: Djelovanje USAID-a - ko finansira ‘strane agente u BiH”. U tekstu se prenose stavovi i zaključci Srđana Perišića, bivšeg savjetnika Milorada Dodika, koji predaje na Katedri za novinarstvo Filozofskog fakulteta Univerziteta u Istočnom Sarajevu. Isti tekst objavljen je i na portalu Patriote srpske.

Perišić u tekstu ponavlja već poznati narativ o “obojenim revolucijama” koje navodno pokreću nevladine organizacije po direktivama stranih vlada (1, 2). U ovom slučaju, govoreći konkretno o USAID-u (United States Agency for International Development – Američka agencija za međunarodni razvoj), Perišić navodi da ova agencija koristi nevladine organizacije da “utiče na političke procese i rezultate izbora” (u tekstu se, pri tome, ignoriše dugogodišnja saradnja Agencije sa institucijama u RS (1, 2). Perišić u tom kontekstu propituje da li su nevladine organizacije “zaista nevladine ako ih finansiraju zapadne vlade”, predstavljajući njihov rad u BiH kao rizik po stabilnost.

U istom se kontekstu dalje navodi da je djelovanje nevladinih organizacija u SAD-u “riješeno” FARA propisom, a zakon koji je dan ranije najavio Milorad Dodik predstavlja se kao “zakon o stranim agentima" koji bi, implicira se, prekinuo “grantove i dotacije” iz inostranstva i time smanjio “mogućnost destabilizacije”.  

Što se tiče djelovanja NVO, kaže, zanimljivo je kako su to rješile SAD.
- SAD su takve aktivnosti zakonski počele da regulišu još 1938. godine. Tada je usvojen zakon pod nazivom "Akt o registraciji stranih agenata" (eng. Foreign Agents Registration Act, FARA). Ovaj zakon je doživio više amandmana, a posljednji je bio 1995. godine. Zakon zahtjeva od agencija, kao i fizičkih i pravnih lica, da otkrivaju svoje izvore finansiranja. Prema ovom zakonu, stranim agentom smatra se lice (fizičko ili pravno), koje djeluje pod rukovodstvom ili pod nadzorom inostranih organizacija i pri tome se bavi političkom djelatnošću u interesima inostranih organizacija. Pod političkom aktivnošću podrazumijeva se djelatnost koja je usmjerena na uticaj na federalne vlasti SAD-a kako bi one promijenile unutrašnju ili spoljnu politiku. Pored toga, u SAD postoji još osam drugih zakona iz raznih oblasti koji tretiraju djelovanje stranih agenata. Dakle, SAD pod budnim okom svojih raznih službi prate svako finansiranje iz inostranstva NVO sektora – ali, s druge strane, učestvuju u rušenju drugih vlada upravo preko "stranih agenata" koje oni finansiraju - istakao je Perišić.
(...)
Socijalno, ekonomsko i političko stanje u BiH je veoma rovito, posjeduje mnoštvo elemenata koje mogu poslužiti raznim "nevladinim organizacijama" da djeluju na način kako USAID diriguje. Uostalom, od te američke agencije su plaćeni. Zbog toga vlasti Srpske moraju da obrate pažnju na finansiranja iz inostranstva. Prekid takvih grantova i dotacija veoma brzo i radikalno bi smanjio mogućnost destabilizacije BiH i Srpske. Međutim, da li su vlasti Srpske spremne da donesu zakon o stranim agentima? Izjava predsjednika Milorada  Dodika da je potrebno donijeti takav zakon, upravo po ugledu na takav u SAD, nagovještava tu mogućnost. Građani Srpske bi većinski to podržali. Pritisci iz Vašingtona i Brisela bi mogli biti anulirani jasnim navođenjem da takve zakone imaju i zapadne države - zaključuje Perišić.

Sputnik Srbija takođe je tematizirao najavljeni prijedlog zakona u članku objavljenom 9.3.2023. pod naslovom “Strani agenti kao u SAD: Republika Srpska upućuje jasnu poruku Zapadu - odgovor neće izostati”. Tekst prenosi komentar Obrada Kesića, šefa Predstavništva Republike Srpske u Washingtonu, koji je predstavljen kao politički analitičar iz Washingtona. U članku, koji su istog dana prenijeli i Srna, Otvoreno i Iskra, navodi se:

Najava predsednika RS Milorada Dodika da će predložiti zakon koji će NVO koje se finansiraju iz inostranstva tretirati kao strane agente svojevrsna je poruka Zapadu. Ova najava ukazuje na zapadno licemerje, čiji političari osuđuju takve zakone u Izraelu ili Gruziji, a sami ih uvode u svojim državama i štiti Srpsku od stranog mešanja.
(...)
Procena je našeg sagovornika da će Zapad na Dodikov predlog reagovati na isti način kao što reaguje na slične pokušaje u Izraelu i Gruziji – tražiće da se zakon ili ukine ili da se o njemu uopšte ne glasa.
Kesić objašnjava da zakon za kakav se zalaže Dodik postoji u Americi od tridesetih godina prošlog veka.  

Šta su činjenice?

Tvrdnje da su SAD 1938. godine počele da “rješavaju” ili “regulišu” djelovanje NVO usvajanjem FARA zakona, koje je objavio RTRS, i da “zakon za kakav se zalaže Dodik postoji u Americi od tridesetih godina prošlog veka”, objavljene na Sputniku, nisu tačne. 

Usvajanje FARA zakona 1938. godine nije imalo veze s regulacijom rada nevladinih organizacija niti ovaj zakon ima bilo kakvu suštinsku ulogu u tome. Ne samo da FARA nije “zakon o NVO”, već se u samom aktu ovaj termin uopšte ne spominje. 

Neprofitne/nevladine organizacije nisu izjednačene sa “stranim agentima” u bilo kojoj legislativi koja reguliše njihov rad niti su tretirane kao “problem koji treba rješavati”, kako to predstavljaju ovi članci. Prema podacima američkog State Departmenta iz 2021. godine, u SAD-u je tada djelovalo oko 1.500.000 nevladinih organizacija u različitim oblastima: od spoljne politike, preko izbora, ekologije, zdravstvene zaštite, do zaštite ljudskih prava različitih društvenih grupa. 

U zakonodavstvu SAD-a vrlo je malo ograničenja slobode izražavanja, udruživanja te rada nevladinih organizacija. Organizacije se registruju u saveznim državama u skladu s njihovim lokalnim propisima, dok na federalnom nivou ne postoji nikakav poseban “američki zakon o nevladinim organizacijama”. 

Ono što jeste regulisano na federalnom nivou je poreski “status” neprofitnih organizacija. Tako su, recimo, organizacije koje se bave obrazovanjem, humanitarnim radom, religijom, naukom, strukovna i sportska udruženja i drugi tipovi neprofitnih organizacija koji su izlistani u članu 501(c) Propisa 26 Pravnog kodeksa Sjedinjenih Američkih Država (propis koji reguliše oporezivanje) oslobođene plaćanja poreza na prihod, ali za tu olakšicu moraju ispunjavati dva osnovna uslova. Prvi je da ne ostvaruju profit, a drugi da nisu direktno uključene u političke aktivnosti, poput izbornih kampanja ili pokušaja uticaja na legislativu, osim u posebno definisanim izuzecima propisanim članom 501(h).

Ne postoje zakonska ograničenja kojima bi se nevladinim organizacijama zabranilo političko djelovanje, ali u tom slučaju ne mogu tražiti olakšice dostupne “nepolitičkim” organizacijama. Organizacije registrovane u skladu s članom 501(c)3 mogu primati neograničene donacije, koje se, u većini slučajeva, njihovim donatorima mogu odbiti od poreza. Ukoliko, pak, prekrši propis o neučestvovanju u političkim aktivnostima, organizacija više ne može povratiti status koji je imala, što može ugroziti njeno dalje postojanje bilo zbog plaćanja standardnih poreza na prihode, bilo zbog toga što bi time mogla izgubiti donacije. 

No, ništa od toga nije povezano s porijeklom izvora finansiranja, već isključivo s kriterijima iz navedenih propisa.  

Nasuprot tome, prijedlog Vlade RS bavi se specifično neprofitnim organizacijama “koje u cijelosti ili djelimično finansiraju druge države, njihovi organi ili njihovi ovlašteni zastupnici, međunarodne i strane organizacije, strani državljani ili registrovane nevladine organizacije koje se finansiraju iz inostranstva” kojima zabranjuje političko djelovanje, uključujući učešće “u kampanji političkih stranaka i kandidata, prikupljanje sredstava za političke stranke i kandidate, finansiranje kandidata odnosno političkih stranaka”. Takav propis ne postoji u zakonodavstvu SAD-a.

Pored ovakvih, konkretnih političkih aktivnosti – koje su, inače, članom 3. Zakona o udruženjima i fondacijama Republike Srpske već “zabranjene” udruženjima i fondacijama – Prijedlog zakona sadrži i vrlo široku odredbu koja zabranjuje “sprovođenje političke aktivnosti u cilju formiranja javnog mnjenja radi postizanja političkih ciljeva”. Kako se pod političkim ciljevima mogu podrazumijevati vrlo različite stvari, tako se i odredba može tumačiti na različite načine te poslužiti za represivno djelovanje prema organizacijama civilnog društva ukoliko one, primjerice, kritikuju političke stranke ili osobe na vlasti. 

Takve odredbe, ponovo, ne postoje u zakonima SAD-a. Ni FARA zakon ne zabranjuje političko djelovanje nevladinih i/li neprofitnih ili bilo kojih drugih organizacija zato što se finansiraju iz inostranstva. Štaviše, kako se navodi u vodiču State Departmenta za nevladine organizacije, strane NVO mogu se registrovati i raditi u SAD-u na isti način kao i domaće organizacije:

Da bi strane organizacije mogle obavljati aktivnosti u bilo kojoj američkoj državi, moraju podnijeti zahtjev za dozvolu za obavljanje posla u toj državi. Ovaj proces sličan je opisanom procesu inkorporacije za američke NVO. Poput domaćih nevladinih organizacija, strane organizacije mogu podnijeti zahtjev Poreznoj službi za status dobrotvorne organizacije ili organizacije socijalne zaštite prema Zakonu o internim prihodima. Iako su takve organizacije oslobođene plaćanja poreza na prihod, donacije stranim organizacijama ne odbijaju se od poreza (osim ako ne postoji poseban takav ugovor sa zemljom porijekla NVO).

State Department se u ovom vodiču osvrće i na tvrdnje poput onih koje su predmet ove analize, navodeći da FARA ne ograničava političke slobode niti slobodu izražavanja u SAD-u:

Neke vlade su pogrešno tvrdile da FARA ograničava političke slobode u Sjedinjenim Američkim Državama. Naprotiv, FARA ne sprečava slobodu izražavanja, ne reguliše sadržaj informacija koje se šire, ne postavlja nikakva ograničenja za lobiranje ili objavljivanje informativnih ili zagovaračkih materijala i neutralna je u svom tretmanu prema svim zemljama. Što se tiče stranog finansiranja, FARA ne nameće ograničenja ili restrikcije primanja stranih sredstava nevladinim organizacijama koje djeluju u Sjedinjenim Američkim Državama niti ih oporezuje. Registracija u skladu s FARA zakonom nije vezana za finansiranje koje dolazi od stranih vlada; registracija je zapravo obavezna za one koji obavljaju određene aktivnosti na zahtjev, po instrukcijama ili pod kontrolom stranog pokrovitelja, isključivo u svrhu ostvarivanja pune transparentnosti.

Da li je Prijedlog zakona Vlade RS “prepisani FARA zakon”? 

FARA zakon usvojen je 1938. godine s namjerom da se ograniči politički i propagandni uticaj nacističke Njemačke pred Drugi svjetski rat. Kako je već navedeno, ovaj zakon se ne bavi specifično neprofitnim organizacijama niti uvodi bilo kakve zabrane njihovog djelovanja u bilo kojim oblastima. 

U FARA zakonu koristi se termin “agent of a foreign principal”, što se može prevesti kao agent, zastupnik ili službenik stranog pokrovitelja i u tekstu zakona definisan je kao svaka pravna ili fizička osoba koja:

…djeluje kao agent, predstavnik, zaposlenik ili službenik ili bilo koja osoba koja djeluje u bilo kojem drugom svojstvu po nalogu, zahtjevu ili pod upravljanjem ili kontrolom stranog pokrovitelja ili osobe čije aktivnosti direktno ili indirektno nadzire, usmjerava, kontroliše, finansira ili u cijelosti ili većim dijelom subvencionira strani pokrovitelj i koja direktno ili posredstvom druge osobe:
(i) angažuje se u političkim aktivnostima unutar Sjedinjenih Američkih Država u interesu takvog stranog pokrovitelja;
(ii) djeluje unutar Sjedinjenih Američkih Država kao savjetnik za odnose s javnošću, agent za odnose s javnošću, zaposlenik za informisanje ili politički konsultant za ili u interesu takvog stranog pokrovitelja;
(iii) u Sjedinjenim Američkim Državama traži, prikuplja, isplaćuje ili izdaje priloge, pozajmice, novac ili druge stvari od vrijednosti za ili u interesu takvog stranog pokrovitelja; ili
(iv) u Sjedinjenim Američkim Državama zastupa interese takvog stranog pokrovitelja kod bilo koje agencije ili zvaničnika Vlade Sjedinjenih Američkih Država; i
(2) svaka osoba koja se slaže, pristaje, pretpostavlja da će djelovati ili namjerava djelovati, ili koja jeste ili sebe smatra agentom stranog pokrovitejlja, kako je definirano u klauzuli (1) ove podsekcije, bez obzira na to da li je takav odnos regulisan ugovorom.

Ovaj zakon izuzima od registracije osobe čije je djelovanje registrovano u skladu s drugim propisima, recimo, osobe akreditovane pri međunarodnim organizacijama koje su o tome obavijestile State Department u skladu s odredbama Zakona o imunitetu međunarodnih organizacija te osobe čije su aktivnosti “održavanje bona fide vjerskih, školskih, akademskih ili naučnih aktivnosti ili likovne umjetnosti”, aktivnosti kao što je određeno traženje sredstava za medicinsku pomoć, za “hranu i odjeću i za ublažavanje ljudskih patnji”.

FARA se, dakle, odnosi na fizička i pravna lica koja unutar zemlje djeluju po nalogu ili zastupaju interese “stranih pokrovitelja”, a ne na svaku neprofitnu organizaciju koja prima finansijska sredstva iz inostranstva. Ova ključna činjenica o FARA aktu izostavljena je iz analiziranih objava te se stiče pogrešan dojam da se svaka organizacija civilnog društva koja dobija finansijska sredstva iz inostranstva tretira kao “strani agent” ili, kako je to formulisano u Nacrtu zakona koji je usvojila Vlada RS, “agent stranog uticaja”. 

Poređenje ova dva teksta jasno pokazuje da se ne radi o “prepisanom zakonu” niti o aktima koji se mogu izjednačiti onako kako je to učinjeno u analiziranim člancima. Odredbe kojima se jasno definiše šta se smatra osnovom za registraciju ne postoje u Nacrtu zakona koji je usvojila Vlada RS, dok, s druge strane, FARA zakon ne sadrži mehanizme koji su predviđeni u Nacrtu zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija, poput redovnih godišnjih inspekcija za organizacije koje imaju strane donatore. 

Primjenjuje li se “američki zakon” u drugim zemljama?

Pored podrške navedenim netačnim tvrdnjama koje je u javnost iznio Milorad Dodik, određeni mediji pokušali su ih i dodatno potkrijepiti šireći priču i na druge države u kojima se navodno primjenjuje “američki zakon”. 

Nakon reakcije Ambasade SAD-a na izjave Milorada Dodika, Tanjug je 10.3.2023. objavio članak u kome se navodi da je Rusija 2020. godine donijela zakon o NVO “upravo po uzoru na američki”. Članak su prenijeli brojni mediji, kao što su Politika, Informer, Radio-televizija Vojvodine, Dunav, Srbija realno i Evrobook.

(...) Uprkos najavi da će zakon biti sačinjen po ugledu na američki, iz američke ambasade tvrde da Srpska zakon donosi po uzoru na ruski, koji je, kako je navedeno, restriktivan i nedemokratski.
Rusija je, međutim, donela Zakon o nevladinim organizacijama 2020. godine upravo po uzoru na američki.(...)

Pored toga, Perišićeve tvrdnje poslužile su i kao materijal za prilog, a zatim i članak na stranici Alternativne televizije, istog dana kada su objavljene na RTRS. U članku naslovljenom “Tri svjetske sile, jedan odnos prema NVO: Zašto ne bi i Srpska?” dodatno se tvrdi i da vlasti SAD-a, Kine, Izraela i Rusije imaju “isti odnos prema NVO”.

"Zbog toga vlasti Srpske moraju da obrate pažnju na finansiranja iz inostranstva. Prekid takvih grantova i donacija veoma brzo i radikalno bi smanjio mogućnost destabilizacije BiH i Srpske. Međutim, da li su vlasti Srpske spremne da donesu zakon o stranim agentima? Izjava predsjednika Milorada Dodika da je potrebno donijeti takav zakon, upravo po ugledu na takav u SAD, nagovještava tu mogućnost. Građani Srpske bi većinski to podržali. Pritisci iz Vašingtona i Brisela bi mogli biti anulirani jasnim navođenjem da takve zakone imaju i zapadne države. Pored SAD-a gdje je zakon još uvijek na snazi, isto odnos prema NVO imaju Rusija, Kina i Izrael. 

Pokušaji da se FARA iskoristi kao “pokriće” za usvajanje različitih represivnih zakona jesu zabilježeni u nizu drugih država. Usvajanje “Zakona o neprofitnim organizacijama” u Rusiji 2012. godine javnosti je “reklamirano” upravo kao uvođenje tzv. američkog zakona, na sličan način kao što to trenutno čini Milorad Dodik. Zakon je bio dio reakcije vlasti na proteste koji su u Rusiji izbili 2012. godine, to jest nastojanja da se oni prikažu kao “režirani” od SAD-a (teza koja se može sresti u nekoliko analiziranih članaka) i da se represivno djeluje na osobe ili organizacije kritične prema vlasti. Taj su pristup zatim preuzeli i politički akteri u drugim državama u pokušajima da uspostave zakonske mehanizme za kontrolisanje, zabranu ili otežavanje rada medija i organizacija kritičnih prema vlasti. 

Ruski zakon iz 2020. koji se spominje u Tajnjugovom članku predstavlja jednu od brojnih izmjena zakona usvojenog 2012. godine koji je naširoko kritikovan kao represivan i nedemokratski. O njima je 30.12.2020. pisao Deutsche Welle (DW), navodeći da omogućavaju vlastima da “označe pojedince 'stranim agentima' i izreknu im zatvorske kazne od pet godina ukoliko svoje aktivnosti ne prijave na ispravan način”. 

Na zvaničnoj stranici Kremlja 30.12.2020. saopšteno je da je Vladimir Putin potpisao izmjene kojima se uvode dodatne mjere za “suzbijanje prijetnji nacionalnoj sigurnosti”, tako što će se:

(...) uvesti koncept neregistrovanog javnog udruženja koje djeluje kao strani agent i kreirati mehanizam za praćenje aktivnosti takvih udruženja;
razjasniti definicija neprofitne organizacije koja djeluje kao strani agent i u vezi sa tim uvesti pojam posrednika u primanju sredstava i (ili) druge imovine;
prilagoditi zahtjevi u pogledu provjera i inspekcija neprofitnih organizacija;
uvesti koncept pojedinca koji djeluje kao strani agent i stvoriti mehanizam za praćenje aktivnosti takvih osoba;
uvesti zahtjevi za obavezno označavanje materijala stranih agenata, kao i zabraniti distribucija takvog materijala putem medija bez odgovarajućeg označavanja;
uvesti zabrana pristupa državnim tajnama za lica koja djeluju kao strani agenti i njihovo imenovanje na funkcije u državnim organima i organima lokalne samouprave. (...)

Nejasno je zbog čega je u Tanjugovom članku istaknuta baš ova verzija (2020) ruskog Zakona o neprofitnim organizacijama kao “stranim agentima" uz tvrdnju da je usvojena po uzoru na “američki zakon”. Radi se o izmjenama postojeće legislative koja primorava NVO koje dobijaju donacije iz inostranstva da se registruju kao strani agenti, uz niz više puta primijenjenih represivnih mjera kojima se otežava njihovo djelovanje, a kakve ne postoje u FARA zakonu. 

Venecijanska komisija je 2021. godine objavila mišljenje o ruskom zakonu, preporučujući njegove temeljne izmjene kako ne bi ugrožavao pravo na udruživanje i demokratske procese, ukazujući u istom dokumentu i na razlike između “ruskog i američkog zakona”. 

Zakon je svakom novom promjenom širio značajno arbitrarna ovlaštenja, kako se vidi i iz presude Evropskog suda za ljudska prava iz 2022. godine. Sud je tada presudio u korist organizacija koje su tužile Rusiju zbog primoravanja da se registruju kao strani agenti i represivnog tretmana koji je uslijedio, a kakav ne bi bio moguć po odredbama FARA zakona:

9. Primjena Zakona o stranim agentima dovela je do izricanja administrativnih kazni, finansijskih izdataka, ograničenja aktivnosti organizacija podnositelja zahtjeva i pokretanja krivičnog postupka protiv direktora jedne organizacije. Mnoge organizacije bile su ugašene zbog kršenja uslova koji važe za “strane agente” ili su se morale same ugasiti jer nisu mogle da plate kazne, ili kako bi izbjegle nove sankcije.
10. Dana 28, odnosno 29. decembra 2021. godine, Vrhovni sud Ruske Federacije, odnosno Gradski sud u Moskvi, odobrio je zahtjeve tužioca za likvidaciju organizacija Međunarodni memorijal i Memorijalni centar za ljudska prava i njihovih terenskih ureda. Sudovi su smatrali da su organizacije – koje je Ministarstvo pravde stavilo u registar “stranih agenata” – počinile “grubo i ponavljajuće” kršenje zakona o “stranim agentima” time što na svoje Facebook, Twitter, YouTube, Instagram i druge internetske publikacije nisu stavili oznake da potiču od organizacije koja je “strani agent”. Sudovi su smatrali da, “prikrivanjem [svog] statusa stranog agenta”, organizacije nisu osigurale “transparentnost [njihovih] aktivnosti”, spriječile su “odgovarajuću javnu kontrolu [njihovih aktivnosti]” i prekršile “pravo građana da dobiju pouzdane informacije o [njihovim] aktivnostima”, flagrantno kršeći ruski zakon.

Pored Rusije, u člancima se spominju i druge države koje su uvele ili pokušale uvesti zakone prikazane kao verzije “američkog zakona”. Među njima je Prijedlog zakona o “transparentnosti inostranog finansiranja” u Gruziji prema kojem bi bio oformljen registar svih organizacija koje se finansiraju iz inostranih izvora s preko 20%, a koji je povučen nakon masovnih protesta u toj državi. Sličan zakon je 2022. godine predložen u Bugarskoj. Prema ovom zakonu, svaki medij koji dobije preko 1.000 BGN (1.000 KM) godišnje iz stranog izvora morao bi da se registruje kao “strani agent” u Ministarstvu pravde te zemlje, pa bi se “stranim agentima” smatrali osnivači, menadžeri, zaposleni, vlasnici, partneri i akcionari privatnih medija. 

Represivni Zakon o transparentnosti organizacija finansiranih iz inostranstva 2017. godine bio je usvojen i u Mađarskoj, ali je Evropska komisija ocijenila da nije u skladu s EU legislativom, što je 2020. godine potvrdio i Sud Evropske unije. Nakon toga, Zakon je povučen. 

Što se tiče Kine i Izraela, te zemlje imaju zakone slične onome koji je predložila Vlada RS, ali je netačno da su ti zakoni rađeni po ugledu na američki. 

U Kini je od 2017. godine na snazi zakon prema kojem nevladine organizacije koje se finansiraju iz stranih izvora moraju biti registrovane u nadležnom ministarstvu sigurnosti te im je rad ograničen na ona područja koja ne ugrožavaju “nacionalno jedinstvo, sigurnost ili etničko jedinstvo”. Zakon nalaže da rad takvih nevladinih organizacija ne smije štetiti “kineskim nacionalnim interesima, kao ni društvenim javnim interesima”. 

U Izraelu je 2016. godine usvojen Zakon prema kojem sve nevladine organizacije koje primaju više od 50% finansija iz inostranih izvora moraju ta sredstva prijaviti u jedinstveni registar. Ovaj zakon obuhvata i nevladine organizacije koje su aktivne na polju ljudskih prava, što je, prema mišljenjima kritičara, otvorilo put da se brojni aktivisti lažno označavaju kao strani agenti. Evropska komisija je u zvaničnoj izjavi povodom usvajanja ovog zakona istakla da “nova legislativa rizikuje da potkopa vrijednosti demokratije, slobode izražavanja i raznolikost civilnog sektora”.

Zakoni kojima se na ovakav način pokušava suzbiti sloboda organizovanja, udruživanja i izražavanja nisu, dakle, “zakoni koji imaju zapadne države” niti su ih kao takve podržale pravne i političke institucije u EU. Naprotiv, reakcija evropskih institucija dovela je upravo do toga da takav zakon bude povučen u Mađarskoj.

Shodno navedenim činjenicama, tvrdnje da američki FARA zakon reguliše rad svih nevladinih organizacija koje se finansiraju iz fondova stranih vlada, da ih označava kao “strane agente”, da to čini na način kako je opisano u Nacrtu zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija, te da vlasti Kine, Izraela i Rusije imaju “isti odnos prema NVO” po ugledu na propise iz SAD-a, ocjenjujemo kao dezinformaciju. Ove članke, u kojima su izostavljene poznate činjenice koje govore suprotno, ocjenjujemo i kao pristrasno izvještavanje.
 

(Tijana Cvjetićanin i Mladen Lakić, Raskrinkavanje.ba)