Foto: Raskrinkavanje.ba
Neposredno pred Božić 2022. godine medije i društvene mreže širom svijeta preplavio je bizarni snimak u kom Russia Today (RT), medij pod kontrolom ruske vlasti, Evropi "čestita" ovaj praznik. Snimak prikazuje porodicu u Evropi kojoj za Božić nedostaju struja, grijanje i hrana. U jeku rata u Ukrajini RT je ovakvim spotom poželio "srećan ‘antiruski Božić’" Evropljanima/kama.
Ovaj se cinični video oslanja na jedan od najzastupljenijih manipulativnih narativa koji su dio ruske propagande o ratu u Ukrajini – da sankcije koje je Zapad nametnuo Rusiji zapravo ne utiču na nju, već štete samom Zapadu koji ih je nametnuo.
Prije analize ovog narativa neophodno je da znamo više o samim sankcijama koje su uvedene Rusiji, kao i kontramjerama koje je Rusija zbog toga preduzela. Nakon pokretanja invazije na Ukrajinu, Evropska unija, Sjedinjene Američke Države i Velika Britanija, u koordinaciji s drugim partnerima, poput zemalja G7, Svjetske banke, EBRD-a, OECD-a i drugih, uveli su niz sankcija Rusiji. Određeni set sankcija bio je uveden još 2014. godine zbog invazije na Krim, ali su sankcije uvedene 2022. godine bile znatno obimnije i ozbiljnije.
Sankcije su uvedene u nekoliko oblasti: uvoz i izvoz roba, uz posebno izdvojene sankcije u vezi s naftom i gasom (energetski sektor), transport, sankcije nametnute pojedincima/kama i pojedinačnim institucijama, sankcije u bankarskom i finansijskom sektoru, ukidanje usluga Rusiji i njenim državljanima/kama te sankcije prema medijima.
Sankcije u vezi s uvozom i izvozom roba, kada je riječ o zabrani izvoza iz Rusije, uglavnom se odnose na naftu, rude i luksuzne robe. Kada je riječ o uvozu u Rusiju, na toj su listi i visokotehnološki proizvodi, industrijska i sva vojna oprema, kao i sva transportna oprema ili oprema koja može biti korištena i u civilne i u vojne svrhe. Bitno je naglasiti da se ove zabrane ne odnose na robe čiji deficit može ugroziti život stanovništva, kao što su farmakološki i poljoprivredni proizvodi i hrana. Takođe, uz određene iznimke, transport ljudi i roba zabranjen je za ruska prevozna sredstva, bilo da putuju kopnom, morem ili nebom.
Do sada su 1.386 pojedinaca/ki i 171 institucija/entitet sankcionisani tako da im je zamrznuta imovina i zabranjeno putovanje (individuama i dužnosnicima/ama sankcionisanih pravnih lica) u države koje su uvele ove sankcije. U finansijskom i bankarskom sektoru uvedene su značajne sankcije ruskim i bjeloruskim bankama, ukinut je pristup SWIFT sistemu plaćanja, zabranjene su sve transakcije s Centralnom bankom Ruske Federacije, a zamrznute su i sve devizne rezerve ruskih državnih banaka te je onemogućena prodaja ili bilo kakav transport novčanica eura u Rusiju. Rusiji i pojedincima/kama u Rusiji onemogućene su i arhitektonske, inženjerske, IT, pravne, marketinške, bankarske, finansijske, kao i sve usluge u vezi s kripto poslovanjem. Na kraju, uvedena je i zabrana emitovanja i izdavanja licenci za određeni broj ruskih medija, uglavnom državnih ili onih koji se povezuju s vladajućom partijom. Osim toga, veliki broj internacionalnih kompanija i biznisa zaustavio je svoje operacije u Rusiji i povukao se s ruskog tržišta.
Rusija je na sankcije uzvratila protumjerama i sankcijama "neprijateljskim" državama, to jest državama koje su njoj uvele sankcije. Najvažnije od ovih sankcija jesu one u finansijskom i ekonomskom sektoru, kao i u sektorima energije, transporta i uvoza i izvoza roba. Ekonomske sankcije uglavnom su usmjerene ka otežavanju poslovanja u Rusiji kompanijama iz zemalja koje su uvele sankcije Rusiji, dok su finansijske uglavnom usmjerene ka korištenju rublje kao valute u svim transakcijama, a posebno prilikom plaćanja gasa, te zahtijevanju konverzije stranih valuta u rublju kod svih aktera. Što se transporta tiče, uvedene su restrikcije u pristupu ruskim lukama i vodama, a restrikcije u vezi s izvozom i uvozom uglavnom se tiču energetskog i prehrambenog sektora.
U danima i mjesecima pred početak invazije i uvođenje sankcija, na različite načine bila je propitivana učinkovitost dotadašnjih sankcija. Tako je, recimo, glasnogovornik predsjednika Turske Ibrahim Kalin samo tri dana pred invaziju izjavio da su sankcije beskorisne i da samo odlažu rješavanje problema, dok je dan uoči invazije Time magazin objavio članak u kom je tvrdio kako sankcije neće imati efekta jer je ekonomska veza Evrope i Rusije prejaka.
Neposredno nakon invazije na Ukrajinu i uvođenja prvih sankcija počela se isticati njihova potencijalna štetnost po one koji ih nameću. To je bila promjena narativa u odnosu na onaj koji je uglavnom bio dominantan od 2014, a koji se fokusirao na to da sankcije imaju mali ili nikakav efekat, dok se narativ o štetnosti za zemlje koje uvode sankcije pojavljivao sporadično.
Na sankcije je, tako, odmah reagovao ambasador Rusije u SAD-u Anatolij Antonov, naglasivši kako će posljedice osjetiti i građani/ke SAD-a. U saopštenju Ministarstva vanjskih poslova Ruske Federacije 31.3.2022. godine tvrdi se da "politika sankcija EU prema Rusiji prelazi sve granice" te se Brisel optužuje da je uticao na jačanje "rusofobnog i neonacističkog raspoloženja u Ukrajini". Navodi se i da će postupci EU, prema tvrdnjama ovog ministarstva, ugroziti "blagostanje i bezbjednost sopstvenih građana/ki, kao i stabilnost globalnog finansijskog i ekonomskog sistema".
Osim teme štetnosti sankcija za zemlje koje ih uvode, nekoliko osnovnih motiva se još od 2014. godine pojavljuje u okviru narativa koji se odnosi na sankcije protiv Rusije. Među njima se ističe veličanje snage i značaja ruske države, vojske i istorije nasuprot slike Evrope kao slabašne i razjedinjene te ekonomski i energetski zavisne od Rusije. Osim već pomenutih opštih motiva o neučinkovitosti sankcija i njihove štetnosti po zemlje koje su ih uvele, nešto specifičnije tvrdnje bile su o tome kako Evropu čeka hladna zima i kako ne može preživjeti bez ruskog gasa, zatim kako sankcije nisu naštetile rublji i finansijskom sistemu Rusije te o tome da se pravi razlozi za globalnu inflaciju pokušavaju opravdati time da je kriza posljedica invazije. Osim ovoga, postojao je i set tvrdnji koje su naglašavale rusku otpornost u ovoj situaciji, poput tvrdnji da Rusija može kompenzovati posljedice sankcija okretanjem drugim tržištima, da za kratko vrijeme može zamijeniti sve brendove i proizvode koji su napustili rusko tržište te da sankcije neće oslabiti ratnu spremnost Rusije i da će samo ojačati Putinovu poziciju.
Kako se ovaj narativ pojavljivao u domaćim i regionalnim medijima?
Raskrinkavanje se u analiziranju tvrdnji kojima se ovaj narativ "dokazivao" češće susretalo sa suptilnijim manipulacijama nego s lažnim vijestima. Oni/e koji/e javnost pokušavaju ubijediti da sankcije nametnute Rusiji nemaju efekta na ovu državu, već se "obijaju o glavu" Evropi, za ostvarenje tog cilja koriste prefinjenije tehnike manipulisanja koje je uglavnom teže uočiti od otvorenih fabrikacija netačnih informacija.
Dok se izvori nekih ovih manipulacija mogu pratiti do same Rusije i medija poput RT (bivši Russia Today) koji šire državnu propagandu, neke su kreirali domaći mediji poput, recimo, tvrdnje o obustavi tranzita ruskog gasa u Evropu preko Ukrajine. Elemente narativa o uticaju sankcija nametnutih Rusiji na Zapad Raskrinkavanje je ocijenilo u 122 medijska članka i objave na društvenim mrežama. Tri takva članka objavio je poznati medij iz susjedne Srbije, Politika, dok su po dva objavili portali Radio Sarajevo, Buka i 072 info iz Bosne i Hercegovine te Novosti i Republika iz Srbije. Dakle, među medijima u kojima se pojavljivao ovaj narativ ne ističe se posebna pravilnost kada je riječ o ideološkoj ili drugoj orijentaciji.
Tvrdnje koje karakterišu ovaj narativ obično sadrže i "prognoze" za čiju je provjeru potreban protok vremena, to jest teško ih je ili nemoguće provjeravati. Ovakvi tekstovi, stoga, nisu često bili predmet analiza Raskrinkavanja. Dodatno istraživanje i pretraga su, pak, pokazali da se radi o temi kojom su se intenzivno bavili domaći i regionalni mediji, naročito oni u kojima su bili zastupljeni ostali proruski i antiukrajinski narativi. ATV Banja Luka je, recimo, objavila oko 200 članaka o sankcijama, Glas Srpske oko 100 članaka, dok su Nezavisne novine doprinijele cifrom od oko 120 članaka na ovu temu. Od regionalnih medija prednjače oni iz Srbije te je tako Sputnik Srbija od februara 2022. do kraja godine imao više od 200 tekstova koji imaju tag "sankcije", Alo ih ima skoro 400, Informer oko 100, dok je Kurir objavio oko 130 tekstova s temom sankcija Rusiji.
Da li je tačno da sankcije ne utiču na Rusiju?
U okviru narativa o uticaju sankcija nametnutih Rusiji istovremeno se tvrdi da sankcije ne štete samoj Rusiji, dok su praktično pogubne za Evropu koja ih nameće. Prema tvrdnjama ruskih propagandista/kinja, sama Rusija ne trpi nikakve značajne posljedice sankcija – štaviše, ona je čak i jača.
Ipak, sankcije nametnute Rusiji imaju brojne implikacije na život građana/ki ove države. Prema istraživanju koje je proveo Levada-Center, ruska nevladina istraživačka organizacija, 39% građana/ki Rusije izrazilo je određeni stepen zabrinutosti zbog sankcija koje je Rusiji uveo Zapad. Levada-Center je ovo istraživanje proveo tokom novembra 2022. godine na reprezentativnom uzorku od 1.601 osobe starije od 18 godina iz urbane i ruralne populacije širom Ruske Federacije. 30% ispitanog stanovništva izjavilo je da ih sankcije uopšte ne zabrinjavaju ili da ih ne zabrinjavaju pretjerano.
"Zbog sankcija su najviše zabrinuti/e stariji/e ispitanici/e (među ispitanicima/ama od 55 godina i više njih 47%), kao i ljudi s niskim primanjima, koji osjećaju ekonomsku ranjivost i na koje je prvo trebalo da utiče poskupljenje izazvano sankcijama Zapada", navodi Levada-Center. Dodatno, posebno su zabrinuti/e i građani/ke Moskve, gdje je 43% ispitanika/ca izrazilo određeni stepen brige zbog sankcija budući da su značajnije uključeni u globalne ekonomske tokove te su brže i snažnije osjetili odlazak pojedinih stranih brendova i nestašicu proizvoda iz uvoza.
Ipak, većina građana/ki Rusije, njih 81%, kaže da sankcije nisu uzrokovale značajne probleme za njih. Oni koji ipak jesu istakli da su se zbog sankcija susreli s problemima naglašavaju primarno poskupljenja (32%), nestašicu određenih proizvoda, rezervnih dijelova i lijekova (26%) te zabranu putovanja u inostranstvo, obustavu letova i slično (11%).
Levada-Center provodio je ovo istraživanje i ranije. Prema podacima prikupljenim krajem marta 2022. godine, mjesec nakon početka invazije, kada su određene sankcije već bile uvedene, procenat onih koji su rekli da su prilično ili mnogo zabrinuti zbog sankcija iznosio je 46%, neznatno više nego što je to slučaj u novembru. Zapravo, stav građana/ki prema sankcijama je, prema istraživanjima Levada-Centra, bio uglavnom vrlo sličan tokom čitave 2022. godine.
Sankcije koje je Zapad nametnuo Rusiji 2014. godine bile su znatno blaže od onih koje su uvedene nakon pokretanja invazije u februaru 2022. Istraživanje Levada-Centra pokazuje da je zabrinutost građana/ki Rusije zbog sankcija bila na gotovo istom nivou kao i nakon novog, najoštrijeg vala sankcija. Naime, prema mjerenjima za februar 2020. godine, 36% ispitanika/ca izjavilo je da nisu pretjerano zabrinuti, dok je 31% izjavilo da nisu uopšte zabrinuti zbog sankcija. Štaviše, ukoliko se uporede rezultati istraživanja ove organizacije od kraja 2014. do 2022. godine, uočava se da su procenti zabrinutosti konstantno bili prilično jednaki – okvirno 40% ispitanika/ca zabrinuto je u nekoj mjeri, dok je okvirno 60% izjavilo da to nije. Dakle, gotovo polovina stanovništva u Rusiji zabrinuta je zbog sankcija koje njihovoj državi nameće Zapad te ističu brojne realne posljedice koje zbog sankcija osjećaju.
"Iako sankcije koje Zapad nameće Rusiji postoje od 2014. godine, ova runda sankcija bila je mnogo teža i njeni rezultati su vidljiviji", rekao je za Raskrinkavanje Denis Volkov, direktor Levada-Centra. Ipak, nakon skoro godinu od kada su sankcije uvedene, ljudi su na njih navikli i polako im se prilagođavaju. Kako Volkov objašnjava, najveći šok za stanovnike/ce Rusije uslijedio je kada su sankcije tek uvedene u proljeće. Uticaj sankcija osjetili su mlađi, bogatiji pojedinci/ke u većim gradovima, najprije njihov ekonomski aspekt, budući da su oni/e primarni konzumenti/kinje dobara uvezenih sa Zapada, da su navikli na putovanja u inostranstvo, a nekima od njih blokirane su i investicije koje su imali u inostranstvu.
S druge strane, siromašniji slojevi stanovništva sankcije su osjetili kroz inflaciju, jer ne posjeduju dovoljna sredstva da se prilagode novonastaloj situaciji. Cijene su, navodi Volkov, inicijalno značajno porasle u martu, ali su postepeno opadale tokom godine, kako se ruska ekonomija sve više prilagođavala, a s njom i ljudi. Zbog djelovanja ove istraživačke organizacije, rusko Ministarstvo pravde stavilo je 2016. godine Levada-Center na listu nevladinih organizacija koje "djeluju kao strani agenti".
Stavovi o sankcijama u velikoj mjeri idu pod ruku i s patriotskim osjećanjima pojedinaca/ki. Tako je u značajnom dijelu ruskog stanovništva prisutan stav da će upravo ovo biti prilika za Rusiju da dodatno razvije svoju industriju. "Obični ljudi ovo vide kao priliku za razvoj ruske industrije i dobara", naveo je Volkov, ističući ipak da ovaj stav nije jednako prisutan u svim dijelovima Rusije niti je u vezi sa svim granama privrede. Recimo, kada je riječ o hrani, stanovništvo uglavnom smatra da Rusija može adekvatno odgovoriti na sankcije i prilagoditi im se. S druge strane, ljudi su u velikoj mjeri zabrinuti kada se radi o proizvodima kao što su automobili, elektronika i lijekovi.
Raskrinkavanje je kontaktiralo ekonomistu Nikolaya Kulbaku, profesora na Ruskoj predsjedničkoj akademiji narodne privrede i javne uprave, upitom o ekonomskom aspektu uticaja sankcija na Rusiju. Kako je istakao, do sada najveće gubitke uzrokovane sankcijama snosi srednja klasa u velikim gradovima jer njihov životni standard trpi najviše posljedica.
"Inflacija svakako pogađa sve segmente stanovništva. Ali u nižem cjenovnom segmentu ona je manja. Međutim, siromašni nemaju dodatnu sigurnost. Više od 60% ruskog stanovništva nema ušteđevinu. Od preduzeća najviše stradaju ona visokotehnološka, koja kritično zavise od uvoza sirovina i komponenti", navodi Kulbaka.
Kada je u pitanju poslovna zajednica, postoje dvije svojevrsne pozicije. Volkov ističe kako "dijelu poslovne zajednice sankcije odgovaraju, jer imaju manje konkurencije, dok oni povezani sa stranim tržištima, kao što su, recimo, start-up kompanije, sada nisu u dobroj poziciji".
"Blokada finansijskih tokova osjeti se na nekoliko nivoa, ali ne u značajnom procentu stanovništva. Štednju u stranoj valuti imao je samo mali procenat stanovništva, najviše oko 15%, dok se isto tako osjeti i problem zbog nemogućnosti transfera novca", istakao je Volkov.
Takođe, samo oko 20% državljana/ki Rusije ima iskustvo posjete zemljama Zapada – većina ih nikada nije putovala tamo te ih zabrane putovanja ne zabrinjavaju posebno. Građani/ke Rusije koji/e su napustili/e državu kada je rat počeo imali/e su poteškoće s novčanim transakcijama budući da su Visa i MasterCard prestali poslovati s ruskim bankama. Ovaj aspekt otežan je i za one koji djeluju iz Rusije, jer je transakcija novca u Rusiju i iz Rusije znatno otežana.
Većina stanovništva Rusije, smatra Volkov, ne razumije u potpunosti potencijalne dugoročne efekte sankcija. Spremni su da se prilagode aktuelnoj situaciji jer ne postoji izbor, naročito uzevši u obzir da sami efekti sankcija nisu u toj mjeri dramatični. Dio ruske javnosti, objašnjava Volkov, smatra da će zapadne kompanije, koje u skladu sa sankcijama napuštaju Rusiju, za nekoliko godina htjeti da se vrate, a da će na Rusiji biti da odluči da li to želi dozvoliti. To je, kako navodi, stav s kojim su se često susretali u svojim istraživanjima kroz različite fokus-grupe. Naravno, kako je istaknuto, stavovi o uticaju sankcija na Zapad zavise i od stavova prema samom ruskom režimu. Oni/e koji/e ne podržavaju trenutnu vlast skeptičniji/e su prema ruskoj sposobnosti da utiče na svijet na taj način.
"Većinu nije briga, imaju svoje živote i probleme te ne brinu za Zapad u toj mjeri", zaključuje Volkov.
O stavu građana/ki Rusije o nametnutim sankcijama pitali smo i novinara i fekčekera iz Rusije Ilyau Bara. Kako je naveo za Raskrinkavanje, stanovnici/e Rusije uglavnom smatraju da stvarne praktične posljedice sankcija koje je Zapad nametnuo Rusiji "nisu vidljive onoliko koliko je Zapad htio da budu". Život se pogoršava, ali veoma sporo, što takve promjene čini gotovo neprimjetnim.
"Dobri/e poznavatelji/ke ruske ekonomije kažu da će stvarni duboki efekat biti vidljiv tek za 3-4 godine", istakao je Bar.
Podaci o efektima sankcija teško su dostupni, a značajan broj njih bit će jasniji tek nakon određenog vremena. Zvaničnih podataka o stanju ruske ekonomije ima sve manje i sve su nedostupniji. Neki podaci koji su ranije bili dostupni skoro na mjesečnoj bazi sada se više ne objavljuju – takvi su, recimo, podaci o vanjskoj trgovini, o uvozu i izvozu, o mjesečnoj proizvodnji nafte i gasa, finansijski podaci velikih kompanija, podaci Centralne banke o monetarnoj bazi, podaci o direktnim stranim ulaganjima, o aviokompanijama i brojevima putnika/ca. Nedostupnost i neprovjerljivost podataka olakšava kreiranje spekulativnih narativa o stabilnosti ruske ekonomije. Ipak, u stručnoj zajednici postoji priličan konsenzus da je Rusija pogođena sankcijama mnogo snažnije nego što to priznaju izvještaji koji dolaze iz ruskih medija.
S druge strane ovog narativa jeste tvrdnja da sam Zapad trpi velike posljedice sankcija koje su nametnute Rusiji, uzevši u obzir potražnju za prirodnim bogatstvima Rusije, primarno za gasom.
Da li je zbog sankcija više trpio sam Zapad koji ih je nametnuo?
Tvrdnje o razmjerama krize s kojom se zbog sankcija suočila Evropa dijelile su se širom svijeta. To se može vidjeti iz baze analiza dezinformacija vezanih za rusku invaziju, kreiranih u okviru Poynterove Međunarodne mreže za provjeru činjenica (International Fact-Checking Network - IFCN). Na stranici Ukraine Facts dostupna je i mapa s analizama koje su objavile verifikovane članice ove mreže iz različitih država iz koje se može zaključiti da se pojedine dezinformacije dijele u istoj ili sličnoj formi na više krajeva svijeta, uključujući i različite tvrdnje kojima se ovakav i slični narativi "dokazuju".
Tako se, recimo, u gruzijskim i bugarskim medijima i na društvenim mrežama širio snimak star sedam godina za koji se tvrdilo da prikazuje sukob oko flaše jestivog ulja između više ljudi u supermarketu u Francuskoj kao "dokaz" da je u toj zemlji došlo do nestašice zbog uvođenja sankcija Rusiji. U ruskim medijima dijelila se netačna tvrdnja da je u Ujedinjenom Kraljevstvu zbog "antiruskih sankcija" izmišljen toaletni papir za višestruku upotrebu. U Gruziji se tvrdilo i da su cijene namirnica u Ujedinjenom Kraljevstvu porasle osam puta, a u Grčkoj se širila dezinformacija o zatvaranju 2.234 benzinske pumpe u Francuskoj – sve to zbog navodnog uticaja sankcija.
Ipak, kako je već rečeno, manipulacije kojima se ovaj narativ nastoji potkrijepiti u velikom broju slučajeva znatno su suptilnije. Tako se u njemačkim i nizozemskim medijima i na društvenim mrežama tvrdilo da je njemački vicekancelar i savezni ministar za ekonomska pitanja i klimatsku akciju Robert Habeck u jednom govoru ustvrdio da će Zapad zadržati sankcije nametnute Rusiji "čak i po cijenu gubitka 100.000 života". Habeck je zapravo iznio svoje mišljenje da je ruski režim spreman da žrtvuje toliko života u nastojanju da se sankcije obustave, ali je njegova izjava manipulativno isječena i predstavljena van konteksta potrebnog za njeno potpuno razumijevanje. Ovakve i slične tvrdnje koriste se kako bi se ukazalo na navodnu krizu u Evropi koja je uzrokovana sankcijama i ruskim kontramjerama.
Narativ o nemoći Evrope da se izbori s posljedicama sopstvenih sankcija nije izostao ni u medijima našeg govornog područja. Desetine medija u regionu objavile su tvrdnju da Evropskoj uniji prijeti "smrzavanje" jer je Ukrajina navodno obustavila tranzit ruskog gasa u Evropu. U realnosti, tranzit je obustavljen preko jedne od tačaka, dok su druge nastavile normalno funkcionisati.
U maniru podizanja panike zbog navodne zavisnosti Evrope od ruskog gasa dijelila se i netačna tvrdnja da je ruski Gazprom objavio snimak u kom se podsmijava Evropi i najavljuje joj "ledeno doba". Objavilo ju je gotovo 80 medija iz regije, ali i veliki broj nizozemskih i litvanskih medija. Ovakve tvrdnje nadovezale su se na navode ruskih zvaničnika/ca da su sankcije nametnute Rusiji rezultirale tehničkim problemima koji su onemogućili isporuku dijela gasa evropskim zemljama. Snimak, ipak, nema nikakve veze s Gazpromom, što je potvrdio i njegov autor.
Ove i slične tvrdnje manipulativne su i suštinski netačne. Svakako, Evropa osjeća određene posljedice uzrokovane sankcijama i kontramjerama koje je Rusija uvela zbog njih. To, ipak, ne znači da joj prijeti smrzavanje niti da je došlo do velikih nestašica.
O tome da li sankcije vise pogađaju Evropu ili Rusiju pitali smo i profesora Kulbaku, koji smatra da su sankcije teže pogodile Rusiju, ali je u evropskim državama jača percepcija negativnog uticaja na Evropu:
"Sankcije su, naravno, teže pogodile Rusiju, ali sa stanovišta uticaja informacija (percepcije javnosti), za evropsku javnost uočljivije su posljedice na EU. Razlog je to što je za zemlje EU kvalitet života njihovih građana/ki važan faktor, a slobodna štampa omogućava da se o svemu tome raspravlja", naveo je Kulbaka. "U ruskoj javnosti se gotovo ne raspravlja o uticaju sankcija na Rusiju. Za takvo nešto jednostavno nema dovoljno medijskih sloboda. Vrlo je malo nezavisnih analitičara/ki koji/e, po pravilu, mogu govoriti samo u malom broju medija, a mnogi nezavisni mediji već davno rade (samo) izvan granica Rusije", naveo je Kulbaka.
Iako sankcije, jasno je, imaju uticaja na Rusiju, pojedini su tvrdili drugačije. Tvrdnje da sankcije ne nanose nikakvu štetu Rusiji i njenom finansijskom sistemu "dokazivale" su se i navodima da je ruska rublja "najjača valuta" u svijetu. Ovakve senzacionalističke i nepotpune navode, o kojima su pisale platforme za provjeru činjenica iz Gruzije, Ukrajine i Sjedinjenih Američkih Država, iz ruskih medija preuzeli su brojni regionalni portali. Činjenica je da se fiktivna "snaga" rublje održava restriktivnim mjerama, gdje je državljanima/kama Rusije faktički nemoguće zamijeniti rublju za druge valute, a uvoznicima se nameće poslovanje u rubljama. Ukoliko se pogleda ukupan obim razmjene rublje, može se vidjeti da je od marta 2022. on značajno opao te da je tek na 20% obima iz februara. Može se zaključiti da se veliki dio razmjene dešava na crnom tržištu, gdje je cijena rublje znatno manja.
Ipak, prema zvaničnoj statistici, pad potrošačke potražnje u Rusiji bio je veći od 10%, što je, objašnjava Kulbaka, odličan pokazatelj snage udara sankcija na rusku ekonomiju. Inflacija je, takođe, znatno viša u Rusiji nego u Evropi.
"Glavne posljedice sankcija su da Rusija kasni najmanje 5-10 godina u ekonomskom razvoju. Ovo se posebno odnosi na visokotehnološku industriju koja se razvijala prvenstveno kroz interakciju sa stranim partnerima. Gotovo sva preduzeća uključena u međunarodne lance snabdijevanja doživjela su ozbiljne šokove. Jednog dana, naravno, Rusija će ponovo početi da sarađuje s evropskim zemljama, ali će mnogo toga morati da se uradi iz početka. Evropska ekonomija ide naprijed, pojavljuju se nove tehnologije za koje u Rusiji već nema načina primjene", rekao nam je Kulbaka.
Veliki broj ekonomskih analitičara/ki saglasan je u stavu da su dugoročne posljedice sankcija zapravo ono što će potencijalno imati veliki uticaj na Rusiju. Kako je Kulbaka naveo, "Rusiji je sukob oko Ukrajine, između ostalog, bio potreban kako bi zamrzla 'zelenu tranziciju' koju je Evropa započela, a koja je u velikoj mjeri trebala razbiti energetsku zavisnost Evrope od Rusije. Ali nade ruskih čelnika nisu urodile plodom. Napad na Ukrajinu naveo je Evropu da ubrza svoju energetsku diverzifikaciju. Dakle, čak i nakon ukidanja sankcija, Rusija će u Evropi morati da posluje u konkurentnijem okruženju, što će dovesti do nižih profita ruskih energetskih kompanija".
Slično potvrđuje i Ilya Ber, urednik fact-checking stranice Provereno, koji ističe da se ovaj propagandni narativ s razlogom fokusira na uticaj sankcija na samu Evropu.
"Propagandisti/kinje ne govore o unutrašnjim ruskim problemima. Njihov narativ je – evropske sankcije prvenstveno pogađaju samu Evropu", kaže Ber.
Fact-checking platforma čiji je Ber urednik analizirala je od početka invazije niz dezinformacija i manipulacija koje se na neki način oslanjaju na pomenuti narativ. Tako se, između ostalog, u Rusiji netačno tvrdilo da se u njemačkim krematorijima, usljed nedostatka gasa, istovremeno kremira po pet tijela ili da je italijanski političar Paolo Savone rekao da je bio "siguran da su sankcije uvedene Rusiji sve dok se nije zaustavio na benzinskoj pumpi". Ruskim medijima i među društvenim mrežama širio se i niz drugih sličnih manipulacija koje je analizirala platforma Provereno (1, 2, 3).
Od početka invazije stručnjaci/kinje su objašnjavali/e da Rusija vješto koristi svoje resurse, uključujući i hranu kao oružje u ratu.
"Nema dileme da se hrana koristi kao oružje u ratu na mnogo različitih načina", izjavio je direktor Svjetskog programa hrane (World Food Program) David Beasley. Rusija pri tome svoje postupke često predstavlja kao odgovor ili direktne posljedice sankcija koje joj je uveo Zapad. Dok ruski/e zvaničnici/e tvrde da su nestašice hrane direktna i isključiva posljedica sankcija, pokušavajući krivicu prebaciti na Zapad, u krugovima teoretičara/ki zavjere razvijali su se i dijametralno suprotni narativi. Uz potpuno izokretanje teza, na društvenim mrežama mogle su se sresti čak i tvrdnje da globalno povećanje cijena ili nestašice određenih proizvoda nisu uzrokovani sankcijama, kontramjerama ili nemogućnošću Ukrajine da proizvodi i izvozi određene sirovine te da se stvarni uzroci krize skrivaju iza takvih 'izgovora'".
Propagandisti/kinje neprestano nalaze nove "dokaze" za podupiranje različitih verzija narativa o uticaju sankcija na Rusiju i Zapad, nerijetko manipulišući i dezinformišući javnost. Sankcije, kako to jasno pokazuje niz navedenih činjenica i izjava nezavisnih stručnjaka/kinja, utiču na Rusiju i imaju značajan efekat, posebno kada govorimo o određenim dijelovima populacije, kao i o određenim sektorima ekonomije. Razmjere tog uticaja još uvijek nisu posve jasne, što zbog nedostatka i svjesnog prikrivanja određenih pokazatelja i nepostojanja pravog demokratskog dijaloga, što zbog toga što će se, prema mišljenjima stručnjaka/inja, potpuni uticaj vidjeti tek naknadno u godinama koje dolaze.
(Darko Brkan i Marija Ćosić, Raskrinkavanje.ba)