Raskrinkavanje, prva bosanskohercegovačka platforma za provjeru tačnosti informacija objavljenih u medijima i na društvenim mrežama, počela je s radom u decembru 2017. godine.
Za ovih pet godina Raskrinkavanje je objavilo 2.784 analize, a provjerili/e smo i ocijenili/e 21.960 članaka i objava s društvenih mreža. U našoj bazi nalazi se i 2.850 medijskih izvora, čije smo sadržaje ocijenili/e jer su sadržavali neki vid netačnih ili obmanjujućih tvrdnji.
Šta smo provjeravali/e i ocjenjivali/e u proteklih pet godina?
Tvrdnje čiju tačnost provjeravamo dolazile su iz svih sfera javnog života, od dnevnopolitičkih dezinformacija, preko pseudonaučnih tvrdnji o “ljekovitosti” prehrambenih namirnica, širokog spektra dezinformacija o pandemiji Covid-19, pa do ratne propagande nakon početka ruske agresije na Ukrajinu i geopolitičkih teorija zavjere.
Najčitanije analize u proteklih pet godina pročitajte na linkovima ispod.
Ponovo cirkuliše lažna vijest o radu u Njemačkoj bez viza
Doktor koji “liječi rak” sodom bikarbonom, osuđen je zbog prevare i ubistva pacijenta
Erna Selimović: Internetska senzacija bez ijedne tačne tvrdnje o koronavirusu
Mediji “potrčali" da uspješan učenički projekat proglase “lijekom“
Kompleksna mreža firmi na Balkanu: Ko stoji iza manipulativne prodaje različitih preparata?
Tokom pet godina rada Raskrinkavanje je posebnu pažnju posvetilo određenim temama, kao što su dezinformacije i manipulacije u predizbornom periodu te dezinformacije kojima se targetiraju marginalizovane grupe. Analize ovih tema možete pročitati u rubrikama “Razabiranje” i “Preko margine”.
Saradnje
U proteklih pet godina učestvovali/e smo i na brojnim konferencijama, treninzima, seminarima i drugim dešavanjima u vezi s borbom protiv dezinformacija te ostvarili/e brojna nova partnerstva i saradnje.
Osim svakodnevnog rada na praćenju i analiziranju dezinformacija, u proteklih pet godina razvijali/e smo partnerstva s drugim fact-checking organizacijama iz regije te postali i jedna od osnivačica mreže organizacija za provjeru činjenica u regiji jugoistočne Evrope – SEE Check. Osim Raskrinkavanja, članice mreže su Faktograf iz Hrvatske, Raskrikavanje i FakeNews tragač iz Srbije, Raskrinkavanje iz Crne Gore te Razkrinkavanje iz Slovenije. SeeCheck mreža je zajednički radila na brojnim provjerama informacija te je proizvela i PodFact, videoserijal od sedam epizoda o najčešćim dezinformacijama iz regije o Covid-19, koji se može pogledati na YouTube kanalu mreže.
Pored saradnje s dugogodišnjim partnerima, ponosni/e smo i na nove saradnje koje smo ostvarili/e, poput one s neprofitnom organizacijom ProPublica. Tokom 2022. godine ProPublica je istražila u kojoj mjeri kompanija Google putem svojih oglasnih servisa omogućava finansiranje web stranica koje objavljuju dezinformacije. Istraživanje je provedeno u Evropi, Latinskoj Americi i Africi, a za regiju jugoistočne Evrope korišteni su podaci naše platforme te ekspertiza našeg tima. Rezultate istraživanja na našem jeziku možete pročitati ovdje.
U septembru 2020. godine Raskrinkavanje je postalo i prvi Facebookov partner iz BiH u nezavisnom programu provjere činjenica (Third-Party Fact-Checking Program – 3PFC). Od 2020. godine zaprimili/e smo i 1.673 ispravke urađene nakon provjere i ocjene tačnosti. To znači da su netačni sadržaji, objavljeni i ocijenjeni na Facebooku, nakon provjere ispravljeni i više ne sadrže dezinformacije ili navode kojima se na bilo koji način obmanjuju korisnici/e ove društvene mreže. Više o programu nezavisne provjere činjenica na Facebooku možete saznati na ovom linku.
Istraživanja
Osim svakodnevnog rada na provjeri tačnosti medijskih informacija, Raskrinkavanje se bavi i temeljnijim analizama različitih dezinformacijskih trendova i medijskih fenomena.
Za pet godina rada iz materijala prikupljenog kroz naše fact-checking analize proizišlo je sedam istraživanja, koja smo proveli/e sami/e ili s partnerima iz SEE Check mreže. U aprilu 2019. godine objavili/e smo istraživanje “Dezinformacije u online sferi: slučaj BiH”, u kojem smo ispitali/e obrasce širenja političkih dezinformacija u online medijima u BiH i regiji. Ovo istraživanje bilo je prvo takve vrste u Bosni i Hercegovini i šire, a urađeno je po inovativnoj i jedinstvenoj metodologiji koja kombinuje fact-checking s obradom i analizom podataka. Istraživanje je urađeno uz finansijsku pomoć Evropske unije.
U 2020. godini, takođe na osnovu analiza materijala prikupljenog u našem svakodnevnom radu, analizirali/e smo dezinformacije o međunarodnoj politici (Međunarodna politika kroz prizmu dezinformacija) i narative koji se pomoću njih grade o temama kao što su međunarodni odnosi, savezi i organizacije te procesi euroatlantskih integracija BiH i zemalja regiona. Iste godine, u istraživanju “Dezinformacije o marginalizovanim grupama u bh. medijima”, bavili/e smo se načinom na koji se pomoću dezinformacija kreira diskurs netrpeljivosti i diskriminacije prema marginalizovanim grupama.
Tokom 2020. godine s partnerskim organizacijama iz SEE Check mreže radili/e smo i na istraživanju “infodemijskih” trendova u regiji. Rezultati tog istraživanja prezentovani su u publikaciji “Dezinformacije tokom pandemije Covid-19”, koja je objavljena 2021. godine uz podršku Friedrich Naumann fondacije. Iste godine objavili/e smo i istraživanje “Dezinformacije u izbornom procesu u BiH”.
U aprilu 2022. godine objavili/e smo istraživanje “Borba protiv dezinformacijskih narativa i mapiranje teorija zavjere: Slučaj BiH”, u kojem smo na reprezentativnom uzorku ispitali/e u kojoj mjeri stanovnici/e BiH vjeruju u teorije zavjere, s naglaskom na one o pandemiji Covid-19; kakva je korelacija takvih vjerovanja s drugim karakteristikama, poput povjerenja u institucije, dobi, obrazovanja te stavova i odluka o imunizaciji protiv bolesti čije je širenje zaustavilo čitav svijet 2020. godine. Istraživanje je sprovedeno uz finansijsku pomoć Evropske unije.
Posebnu pažnju u radu poklanjamo i dezinformacijama koje prate rusku agresiju na Ukrajinu, koja je započela u februaru 2022. godine. Pet regionalnih fact-checking portala iz SEE Check mreže je nakon pet mjeseci invazije na Ukrajinu objavilo i pregled najrasprostranjenijih dezinformacijskih narativa, najčešćih izvora takvih navoda, kao i statistiku o ocijenjenim netačnim tvrdnjama o ratu u Ukrajini. Ova analiza dostupna je u publikaciji “Globalni narativi i lokalni akteri: 150 dana rata u Ukrajini i preko 1.500 dezinformacija u regionu”.
Infodemija
Naših prvih pet godina rada posebno je obilježilo izbijanje pandemije Covid-19, popraćeno bezbrojnim dezinformacijama o virusu SARS-CoV-2, njegovom porijeklu i načinima njegovog širenja, samoj bolesti koju izaziva te vakcinama koje su razvijene u borbi protiv Covid-19. Raskrinkavanje je analiziralo stotine različitih tvrdnji koje su potekle iz “infodemije” – širenja dezinformacija o pandemiji Covid-19 – koja je posebno “buktala” u zemljama regije.
U martu 2020. godine s našim partnerskim portalom Istinomjer pokrenuli/e smo live blog na kojem smo pratili/e dezinformacije o pandemiji Covid-19 te netačne izjave bh. zvaničnika/ca u vezi s pandemijom. Na kraju 2020. godine napravili/e smo i pregled najčešćih dezinformacija koje su obilježile “infodemiju” u BiH – o porijeklu virusa SARS-Cov-2, zaštitnim maskama, navodnim lijekovima za ovu bolest te o 5G tehnologiji koja je s njom neosnovano dovođena u vezu (1, 2, 3, 4).
Uporedo s našim naporima na suzbijanju dezinformacija koje se tiču javnog zdravlja, na društvenim mrežama su tokom pandemije eskalirali i pritisci, prijetnje, različiti vidovi uznemiravanja i pokušaji zastrašivanja te širenje teorija zavjere i dezinformacija o našoj i drugim fact-checking redakcijama.
Pritisci i prijetnje
S pandemijom Covid-19 došlo je do tada neviđenog širenja teorija zavjere, čiji su promoteri/ke ubrzo proglasili fact-checking dijelom raznih izmaštanih urota – od onih o namjernom “puštanju virusa u populaciju”, pa do onih u kojima se tvrdilo da ni virus ni bolest zapravo ne postoje.
Reakcije na rad fact-checkera – kako kod nas, tako i u svijetu – uporedo s tim postajale su sve agresivnije, te su prijetnje počele dolaziti i od korisnika/ca društvenih mreža, naročito onih koji/e su povjerovali/e u “zavjerološke” narative poput QAnona, semi-ezoteričnog pokreta s elementima kulta, koji se formirao na marginama glasačke baze Donalda Trumpa.
Vjetar u leđa takvom ponašanju davali/e su i oni/e čije smo tvrdnje učestalo provjeravali/e. Semir Osmanagić, poznat po tome što je Visočicu proglasio piramidom (ali i po drugim fantastičnim i neutemeljenim tvrdnjama); Nikola Sandulović, jedan od najglasnijih promotera QAnon pokreta u Srbiji; Mila Alečković, klinička psihologinja i prominentna teoretičarka zavjere, te Mirnes Ajanović, advokat i političar iz Tuzle – samo su neke osobe koje su u svojim javnim istupima pokušavale da diskredituju naš rad vezujući ga za infodemijske teorije zavjere (1, 2). Ajanović, između ostalog, zastupa i portal Dosije.ba u tužbi koju je podnio protiv Raskrinkavanja početkom decembra 2021. godine zbog ocjene netačnih tvrdnji objavljenih na ovoj stranici, a svoje je pratitelje/ke na društvenim mrežama obmanjivao i tvrdnjama da Raskrinkavanje svojim radom unutar 3PFC programa krši zakon jer stvara “osjećaj straha od blokiranja profila”, zbog čega je, kako je tvrdio, podnio krivičnu prijavu Federalnom tužilaštvu FBiH.
Ovakve pojave bile su prisutne i prije pandemije, premda u drugačijem kontekstu. Na samom početku našeg rada prijetnje i uznemiravanje doživljavali/e smo uglavnom od vlasnika/ca anonimnih portala koji/e se koriste raznim manipulativnim taktikama za privlačenje publike (1, 2). Slične smo napade, međutim, doživljavali i od mainstream medija, uz razočaravajuće reakcije Vijeća za štampu BiH i Regulatorne agencije za komunikacije kada bismo prijavili takva kršenja medijskih kodeksa (1, 2, 3, 4, 5), nasuprot reakcijama na pritužbe koje su neki mediji imali na samu provjeru tačnosti informacija koje objavljuju (1). Neki od takvih primjera uključuju čitav “feljton” protkan uvredama i lažima koji je o nama objavljivao Dnevni avaz (1, 2), dok nas je RTRS, javni servis u Republici Srpskoj, proglašavao agentima stranih obavještajnih službi (1, 2).
Prijetnje i pritisci dodatno su se pojačali nakon što je Raskrinkavanje postalo partner u 3PFC programu kompanije Meta u septembru 2020. godine. Evelin Trako, izvršni urednik portala Dnevni avaz, prijetio je da će nas “raznijeti” zbog ocjene tačnosti koju je na Facebooku dobio Avazov članak. Iako je incident prijavljen policiji, do danas nije pokrenut nikakav proces zbog zaprimljenih prijetnji. Izostala je i reakcija medijske zajednice i profesionalnih udruženja, s rijetkim izuzecima (1). Štaviše, Hayat, ATV i slični mediji nastavili su napade i širenje dezinformacija o našem radu, tvrdeći da radimo na osnovu “nepoznate metodologije”, da “cenzurišemo medije” te ponavljajući netačne tvrdnje da nastojimo postati “medijski regulatori” (1, 2).
S druge strane, nakon prijetnji zaprimljenih od urednika Avazovog portala, Međunarodna mreža za provjeru činjenica (The International Fact-Checking Network – IFCN) osnovala je radnu grupu za rješavanje pitanja uznemiravanja fact-checkera/ica budući da se s ovim problemom sreću i brojne druge fact-checking redakcije širom svijeta.
Pokušaje zastrašivanja doživjeli/e smo i od kompanija kao što je MonetizeAd, koja je u maju 2022. godine podnijela tužbu zbog našeg teksta o manipulativnim taktikama korištenim za online reklamu i prodaju dodataka prehrani, potražujući naknadu štete zbog klevete u iznosu od čak 1.300.000 KM.
Informacijska i medijska pismenost
Susrećući se s nizom problematičnih sadržaja u medijima i na društvenim mrežama, tokom proteklih godina sve više smo uviđali i značaj medijske, informacijske i digitalne pismenosti, naročito za širu publiku koja nema priliku upoznati se s tehnikama i alatima za provjeru informacija u svom svakodnevnom okruženju. Kako bismo svoja iskustva i znanja stečena praktičnim radom na polju borbe protiv dezinformacija prenijeli široj publici, kreirali/e smo i stranicu Medijska pismenost.
Osim toga, organizovali/e smo i treninge i kreirali/e priručnik “Fact-checking i online novinarstvo” za mlade novinare/ke, prilagođen potrebama online redakcija koje su upućene na brzu proizvodnju sadržaja. U saradnji s Asocijacijom srednjoškolaca u Bosni i Hercegovini (ASuBiH) i uz podršku Evropske unije, tokom 2020. održali/e smo i niz radionica o medijskoj pismenosti s mladima širom BiH. U septembru iste godine organizovana je i konferencija “Medijska pismenost i borba protiv dezinformacija u vrijeme pandemije“ kao hibridni događaj koji se održao na tri lokacije – u Sarajevu, Banjoj Luci i Briselu.
U 2022. godini nastavljamo sarađivati s medijima koji žele da ojačaju svoje kapacitete za fact-checking, uz podršku UNESCO-a.
U proteklih pet godina razvijao se i tim Raskrinkavanja. Od četvoročlanog tima iz 2017. godine, redakcija Raskrinkavanja danas broji 15 članova/ica, koje možete upoznati u rubrici “Impressum”.
Od početka svog rada Raskrinkavanje je verifikovana potpisnica Kodeksa Međunarodne mreže za provjeru činjenica (IFCN), a od 2019. godine urednica Raskrinkavanja Tijana Cvjetićanin članica je Savjetodavnog odbora ove mreže. Aktivno smo bili/e uključeni/e u uspostavljanje Evropske mreže standarda za provjeru činjenica (EFCSN) i kreiranje Kodeksa evropskih fact-checkera. Kodeks je tokom 2022. godine zajedno izradilo gotovo 50 organizacija za provjeru činjenica iz cijele Evrope.
Naš petogodišnji rad i zalaganje na razotkrivanju lažnih vijesti i ostalih oblika medijskih manipulacija ne bi bili mogući bez naše publike, koja je takođe rasla tokom godina. Na društvenim mrežama naš rad prati više od 83.000 ljudi, najviše na Facebooku, gdje stranicu Raskrinkavanja prati oko 77.000 korisnika/ca, na Instagramu oko 4.800 i na Twitteru 1.600.
Zahvaljujemo svima koji prate naš rad i pozivamo vas da nam i dalje šaljete sugestije za provjeru informacija. Upiti čitatelja/ki su od samog početka bili glavni “vodič” koji je usmjeravao naša istraživanja, oblikovao sadržaj koji objavljujemo i pomagao nam da uvijek radimo beskompromisno i u javnom interesu, što ćemo nastaviti i u godinama koje dolaze.
(Raskrinkavanje.ba)