Foto: Raskrinkavanje.ba
Široka rasprostranjenost dezinformacija o nekim temama može imati brojne negativne posljedice. U modernom svijetu, proces informisanja gotovo je neprekidan, a u tom procesu postoje i oni čiji cilj, zapravo, nije korektno informisanje. Za postizanje različitih, uglavnom štetnih ciljeva, često se koriste dezinformacije, a publikom se nerijetko manipuliše na različite načine i u različite svrhe. U određenoj mjeri, svi su podložni dezinformacijama. Konzumenti/kinje medijskog sadržaja ne mogu provjeravati baš svaku informaciju koja do njih dođe. Upravo ta činjenica pogoduje izvorima dezinformacija da nađu plodno tlo za širenje svojih narativa.
Na osnovu ranijeg iskustva, postoje periodi, događaji i teme u okviru kojih se može pretpostaviti da će publika biti intenzivnije izložena, a time i podložnija dezinformacijama. Negativni efekti ovakvih dezinformacija mogu se umanjiti ukoliko se čitatelji/ke “upozore” na njihovu moguću pojavu. Takav koncept naziva se “prebunking”.
Šta je “prebunking” i kako funkcioniše?
“Prebunking” podrazumijeva proces razotkrivanja dezinformacija, njihovih izvora i taktika kojima se oni koriste prije nego što se dezinformacije pojave i dođu do publike. Ovaj pristup zasniva se na ukazivanju na već potvrđene dezinformacije, načine na koje su se one širile i, u krajnjoj liniji – činjenice o konkretnoj temi. “Prebunking” djeluje proaktivno, nudeći publici činjenice i upozoravajući je na potencijalne dezinformacije, a sve u svrhu izbjegavanja da se na njih “nasjedne”.
Dakle, ovakav pristup borbi protiv dezinformacija suštinski je jednak narodnoj izreci koja glasi: “Bolje spriječiti nego liječiti”. “Prebunking” publici nudi znanje i vještine kojima će spriječiti da se njome manipuliše u različite svrhe, umjesto da joj, nakon što je šteta već učinjena, ukazuje na dezinformacije koje su joj plasirane.
Raskrinkavanje će u nadolazećem periodu raditi više i na ovoj vrsti borbe protiv dezinformacija. Na osnovu analize netačnih tvrdnji koje se u medijskom prostoru Bosne i Hercegovine i regiona pojavljuju već više od pet godina, Raskrinkavanje je identifikovalo ključne događaje i teme u vezi s kojima se javnost dezinformiše najčešće i s potencijalno najštetnijim posljedicama. U okviru našeg serijala “Rasvjetljavanje” kreiraćemo brojne “prebunking” sadržaje upravo u svrhu “upozoravanja” javnosti na dezinformacije koje će se pojavljivati, kao i edukacije o tome kako ih prepoznati i kako im se suprotstaviti.
Prva tema o kojoj ćemo pisati na ovaj način jesu dezinformacije o genocidu u Srebrenici, koje se o ovom zločinu pojavljuju učestalo, najviše pred obilježavanje godišnjice, 11. jula.
Genocid u Srebrenici: Negiranje istorije zasnovano na dezinformacijama
U julu 1995. godine, tokom rata koji se od 1992. do 1995. godine vodio u Bosni i Hercegovini, vojska Republike Srpske zauzela je grad Srebrenicu. U periodu od 11. do 22. jula u Srebrenici je ubijeno oko 8.000 muškaraca i dječaka bošnjačke nacionalnosti.
Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju i Međunarodni rezidualni mehanizam za krivične sudove 2004. godine presudili su da ova masovna ubistva predstavljaju zločin genocida. Godišnjica genocida obilježava se 11. jula.
U periodu obilježavanja godišnjice genocida, ali i tokom cijele godine, javnost u Bosni i Hercegovini dezinformiše se o ovom događaju na različite načine. Raskrinkavanje je dezinformacije vezane za genocid u Srebrenici analiziralo najmanje osam puta (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8). Uprkos razlikama u njihovom sadržaju, dezinformacije se najčešće šire s istim ciljem – negiranja da su ubistva u Srebrenici zaista genocid.
Ovakav narativ zastupa veliki broj prominentnih aktera/ki iz Republike Srpske, kao i susjedne Srbije. On je, zapravo, na određeni način postao i dio zvanične politike u Republici Srpskoj te ga, veoma često, javno iznose i nositelji/ke važnih funkcija, poput trenutnog predsjednika Republike Srpske i bivšeg člana Predsjedništva BiH Milorada Dodika (1, 2, 3).
Negiranje genocida u nekim slučajevima “suptilnije” je i odvija se kroz odbijanje upotrebe samog termina “genocid”, pa se tako, alternativno, koriste izrazi poput “navodni genocid”, “veliki zločin” ili “tragedija” (1, 2, 3). S druge strane, dezinformacije koje se o genocidu u Srebrenici šire nekada imaju i elemente kompleksnih teorija zavjere te se njegovo negiranje “potkrepljuje” netačnim tvrdnjama o tome da je genocid navodno lažan ili insceniran u svrhu prikazivanja Srba kao “genocidnog naroda”. Pojedini/e, pak, tvrde i da su za genocid zapravo odgovorni NATO ili neke zemlje Zapada (1, 2).
I dok se javnost s jedne strane dezinformiše ovakvim negatorskim narativima, bošnjački/e akteri/ke i njima bliski mediji u više su navrata širili/e dezinformacije o izmišljenim priznanjima genocida od ličnosti koje se smatraju na neki način važnim za srpski narod. Primjer za to je često ponavljana dezinformacija da je predsjednik Ruske Federacije Vladimir Putin priznao da su događaji u Srebrenici predstavljali genocid (1, 2) ili da je to učinio poznati teniser iz Srbije Novak Đoković (link).
Ove i brojne druge netačne tvrdnje u vezi s genocidom u Srebrenici godinama preplavljuju javni prostor u Bosni i Hercegovini i regionu. Raskrinkavanje ih je, kako je objašnjeno, analiziralo u više navrata. U narednom periodu, u okviru “prebunking” serijala, Raskrinkavanje će u vezi s njima djelovati proaktivno te pisati o dezinformacijama o ovoj temi koje su se širile ranije, o njihovim izvorima i o narativima koji su se njima nastojali “dokazati”.