Foto: Raskrinkavanje.ba
Početkom marta 2022. godine ruska državna agencija Sputnik u svom izdanju za Srbiju objavila je tekst u kome se tvrdi da je Ukrajina tajno vršila aktivnosti usmjerene u pravcu razvijanja nuklearnog oružja. U članku je citiran neimenovani izvor iz “jednog od nadležnih resora Rusije”, koji je naveo da je Ukrajina dobila plutonijum koji se može iskoristiti za pravljenje nuklearnog oružja, te da je Kijev mogao “tajno da nabavi na Zapadu tehnologiju za centrifugalno obogaćivanje uranijuma i lasersko odvajanje izotopa”. Ovakvi navodi, zasnovani na anonimnim tvrdnjama za koje nisu ponuđeni nikakvi dokazi, nisu neuobičajeni za ruske državne medije.
Jedan od narativa koje je predsjednik Ruske Federacije Vladimir Putin iskoristio u svom govoru 24. februara odnosio se upravo na Ukrajinu kao navodnu nuklearnu prijetnju. Putin je tada sopstvenu prijetnju da će “bilo koji potencijalni agresor [na Rusiju kao jednu od najmoćnijih nuklearnih sila] doživjeti poraz i strašne posljedice” popratio izjavom da ukrajinski “ekstremni desničari i neonacisti” planiraju razviti nuklearno oružje i da Rusija to neće dopustiti.
Ubrzo nakon toga, u snimljenoj poruci emitovanoj na Konferenciji o razoružanju tokom zasjedanja Vijeća za ljudska prava Ujedinjenih nacija, ruski ministar vanjskih poslova Sergej Lavrov rekao je da Ukrajina posjeduje sisteme za isporuku i nuklearnu tehnologiju koji su naslijeđeni od Sovjetskog Saveza i da je “počela opasne igre u vezi s planovima za nabavku vlastitog nuklearnog oružja”, opisavši to kao opasnost na koju Rusija mora odgovoriti.
Nakon što je Ukrajina 1991. godine proglasila nezavisnost od Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika (SSSR), Ruska Federacija, SAD, Velika Britanija i Ukrajina potpisale su u Budimpešti Memorandum o bezbjednosnim garancijama u vezi s pristupanjem Ukrajine sporazumu o neširenju nuklearnog oružja u decembru 1994. godine.
Ovim se sporazumom Ukrajina odrekla nuklearnog naoružanja koje je naslijedila od SSSR-a, dok su se ostale potpisnice – uključujući i Rusiju – obavezale na poštovanje granica, nezavisnosti i suvereniteta Ukrajine.
Nuklearno oružje na teritoriji Ukrajine pripalo je Rusiji, a Ukrajina nikada nije pokušala da razvije sopstveni nuklearni program. Ova država, dakle, nikada nije predstavljala nuklearnu prijetnju za Rusiju ili bilo koju drugu zemlju, a za tvrdnje o “oružju za masovno uništenje” nije pronađen nijedan dokaz ni danas, godinu nakon ruske invazije i okupacije dijelova njene teritorije.
Činjenica da Ukrajina ne poduzima, niti je poduzimala, bilo kakve aktivnosti kada je riječ o razvoju nuklearnog i biološkog naoružanja (1) nije spriječila aktivno širenje ovakvih tvrdnji tokom ruske agresije na Ukrajinu.
Slično tome, zvanični ruski izvori i njima naklonjeni mediji intenzivno su gradili i narativ da Ukrajina predstavlja prijetnju zbog navodnog razvijanja biološkog oružja u “američkim laboratorijama”. Ova se priča posebno intenzivno širila u prvim danima invazije i povremeno prelazila u domen QAnon naučne fantastike na stranicama i profilima teoretičara/ki zavjere u regionu.
Nuklearna prijetnja koja nikada nije postojala
Tvrdnje da Ukrajina razvija nuklearno i biološko oružje ocijenjene su na stranici Raskrinkavanja u 259 objava od početka ruske invazije na Ukrajinu do decembra 2022. godine, koje su se najčešće pojavljivale na društvenim mrežama, ali i u mnogim medijima. Ukupno 141 medij iz regije objavio je barem jednom neku verziju ovih tvrdnji.
U tome je prednjačio Sputnik Srbija, srpsko izdanje ruske državne agencije Sputnik, te portal Srbin info i niz drugih medija iz Srbije (Večernje novosti, Alo, Vesti-online, Informer, Pravda itd). Mediji iz BiH koji su barem jednom objavili navode ruskog narativa o Ukrajini kao državi koja razvija nuklearno i biološko oružje jesu Radio-televizija Republike Srpske (RTRS), Novinska agencija Republike Srpske (Srna), Alternativna televizija i Nezavisne novine. Ovaj se narativ pojavljivao i na stranici iz Crne Gore IN4S, koja učestalo objavljuje proruske dezinformacije.
Sputnik Srbija je, između ostalog, tvrdio da je Rusija napala Ukrajinu jer su NATO države planirale s njene teritorije da napadnu Rusiju – i to nuklearnim oružjem. Tako je invazija Rusije na susjednu državu paradoksalno predstavljena kao pokušaj da se “spriječi treći svjetski rat”, iako je ona bila ta koja je proizvela globalnu nesigurnost, upravo zbog činjenice da se radi o nuklearnoj sili koja je ušla u direktan i otvoren ratni sukob.
Slične su tvrdnje od početka pratile rusku invaziju na Ukrajinu. Objavljivane su ili bez ikakvih dokaza, ili su, pak, “dokazivane” dezinformacijama poput videosnimka koji se dijelio na ruskim kanalima na Telegramu, za koji se tvrdilo da prikazuje “ukrajinskog desničara s radioaktivnim uređajem”. Na snimku je, pak, bila prikazana uobičajena industrijska oprema.
Među propagatorima ovakvih priča u regiji našao se i Dževad Galijašević, koga u medijima često netačno predstavljaju kao eksperta za bezbjednost i/ili za terorizam i ekstremizam. Galijašević je u kolumni objavljenoj na crnogorskom portalu IN4S ponovio standardne propagandne motive o “samoodbrani” Rusije od NATO-a, rekavši da je morala da “počisti oružje za masovno uništenje” iz Ukrajine, koje je prijetilo njenom opstanku u sadašnjim granicama.
Kolumna je objavljena u aprilu 2022. i ubrzo su je prenijeli RTRS i Srna - i pored činjenice da oružje za masovno uništenje nije postojalo u Ukrajini i da su tvrdnje u njoj sasvim netačne.
“Biolaboratorije”
Drugi istaknuti narativ kojim se Ukrajina prikazivala kao vojna prijetnja gradio se kroz medijske objave i izjave ruskih zvaničnika koji su tvrdili kako Ukrajina razvija biološko oružje, i to uz podršku SAD-a.
Već 24.2.2022. godine, na dan kada je Rusija započela napade na Ukrajinu, naučnofantastične tvrdnje o tome da u Ukrajini postoje laboratorije u kojima se stvara biološko naoružanje počele su se širiti i društvenim mrežama u regionu.
Na zvaničnoj Facebook stranici Ambasade Ruske Federacije u Bosni i Hercegovini 27.2.2022. godine objavljen je navod o tome da su SAD finansirale laboratorije u Ukrajini u kojima su se proučavali “metodi za uništavanje ruskog naroda na genetskom nivou”. Dvadesetak medija u regionu objavilo je ovo saopštenje bez ikakve provjere ili barem zdravorazumskog otklona od ovih naučnofantastičnih navoda.
Ove su tvrdnje odmah prigrlili/e pobornici/e QAnona, koji/e su ove priče stavili/e u kontekst različitih teorija zavjere u koje vjeruje ovaj kult. Neki/e su na samom početku napada na Ukrajinu tvrdili/e da je u ovoj zemlji u toku “uklanjanje laboratorija” ili čak da je to glavni razlog za pokretanje invazije, slikajući Vladimira Putina kao figuru koja uništavanjem laboratorija “spašava svijet od satanističke kabale”.
Među lokalnim teoretičarima/kama zavjere bilo je različitih tvrdnji o tome šta proizvode “biolaboratorije” – neki/e su ih povezali/e s pričama o “zaprašivanju iz vazduha”, koje je navodno zaustavljeno Putinovim napadima na Ukrajinu; neki/e, pak, s teorijama zavjere o laboratorijskom porijeklu Covid-19 ili majmunskih boginja.
Richard Guthriej, britanski stručnjak za hemijsko i biološko oružje, za Deutsche Welle je govorio o tome da navodi o postojanju biološkog naoružanja postaju široko rasprostranjeni zbog psihološkog efekta koji izazivaju. Tvrdnje na kojima se ove konkretne priče zasnivaju su, pak, bez ikakvog naučnog utemeljenja.
Notorna je, recimo, priča o tome da se u biolaboratorijama razvijalo oružje koje bi targetiralo “rusku DNK” – tvrdnja koja ljudima može djelovati zastrašujuće i pored činjenice da ne postoji “ruska DNK” niti se može razviti biološko oružje koje bi djelovalo na samo jednu naciju.
Navodi o “američkim biolaboratorijama” nisu novi, pa čak ni specifično vezani za Ukrajinu. Od 1949. do 1988. godine Sovjetski Savez vodio je propagandnu kampanju o tome da SAD razvijaju biološko i hemijsko oružje protiv Rusije.
Godine 1995. visoki ruski vojni zvaničnici oživjeli su ovaj obrazac lažnih navoda, koji traje do danas. Sličan propagandni narativ takođe je korišten i tokom petodnevnog rata Rusije s Gruzijom, 2008. godine. Rusija je tada tvrdila da su SAD testirale lijekove na stanovništvu Gruzije i tamo razvijale biološko naoružanje, takođe se fokusirajući na “američke laboratorije”. Tvrdnje o biolaboratorijama u Ukrajini domaćim govornim područjem dijele se od 2015. godine, a i njihov je izvor bio Sputnik Srbija.
Savremena verzija hladnoratovskih narativa o biološkom ratu, to jest priča o “biolaboratorijama”, zasniva se na činjenici da su Ministarstvo zdravlja Ukrajine i Ministarstvo odbrane Sjedinjenih Američkih Država 2005. godine sklopili sporazum o saradnji u sprečavanju širenja tehnologija, patogena i ekspertize koja bi se mogla koristiti u razvoju biološkog oružja. Informacija o sklapanju ovog sporazuma od početka je bila dostupna javnosti, kao i sam sporazum, koji nema status povjerljivog dokumenta i objavljen je na stranici američkog Ministarstva spoljnih poslova na engleskom i ukrajinskom jeziku.
Sporazum nikada nije predviđao uspostavljanje “vojnih laboratorija” niti razvijanje biološkog oružja. Ova je saradnja, pak, u propagandnim narativima predstavljena kao tajni program razvoja biološkog naoružanja u američkim laboratorijama u Ukrajini, za šta nikada nisu ni ponuđeni ni pronađeni bilo kakvi dokazi, niti su dokumentovani slučajevi njegove upotrebe. Ured UN-a za pitanja razoružanja je, nakon višestrukih zahtjeva Rusije da se provede istraga o postojanju bioloških laboratorija u Ukrajini, naveo da nisu primijećeni nikakvi znaci postojanja biološkog oružja u Ukrajini.
Kako pokazuje analiza podataka Raskrinkavanja u medijskoj sferi BiH, Srbije, Crne Gore i Hrvatske, narativ o razvoju nuklearnog naoružanja ili o postojanju bioloških laboratorija u kojima se razvija oružje protiv Rusije plasiran je ponajviše sa Sputnika. Sadržaj Sputnika ocijenjen je na Raskrinkavanju u 14 objava kada je riječ o narativu o tome da Ukrajina razvija nuklearno i biološko naoružanje.
Ove se tvrdnje i dalje povremeno vraćaju u javni diskurs, što posredstvom ruskih zvaničnika/ca i njima naklonjenih medija, što putem kanala i profila koji objavljuju različite teorije zavjere. Kredibilnih dokaza koji bi potvrdili tačnost ovakvih navoda i dalje nema, ali to ne sprečava medije da, koristeći istu matricu, nastave sa objavama kojima se šire ovakve dezinformacije.
(Tijana Cvjetićanin, Mladen Lakić, Raskrinkavanje.ba)