Foto: Raskrinkavanje.ba
Treća tema kojom se Raskrinkavanje bavi u okviru “prebunking” serijala “Rasvjetljavanje” jesu dezinformacije i na njima zasnovani narativi vezani za obilježavanje 9. januara kao Dana Republike Srpske. Nakon hronologije događaja i činjenica o obilježavanju ovog praznika, koje možete pronaći na ovom linku, u nastavku ovog teksta čitateljima/kama ćemo ukazati na to kakve su se dezinformacije i iz kojih izvora širile u vrijeme njegovog obilježavanja ranijih godina. Slične ili iste dezinformacije, iz manje ili više istih izvora, možemo očekivati i ovog januara.
Koncept “prebunkinga” bazira se na ukazivanju na već potvrđene dezinformacije za koje se, na osnovu ranijeg iskustva, može očekivati da će se ponovo pojaviti. “Prebunking” je, dakle, proaktivni proces “upozoravanja” čitatelja/ki na dezinformacije koje se mogu očekivati, najčešće u vezi s određenim datumima ili događajima. Sve dosadašnje “prebunking” analize Raskrinkavanja možete pronaći na ovom linku.
Više puta ponovljena dezinformacija ostaje dezinformacija
U prethodnom tekstu u ovom serijalu Raskrinkavanje je predstavilo hronologiju događaja i činjenica vezanih za proslavu Dana Republike Srpske 9. januara. Kako je navedeno, proslava 9. januara kao Dana Republike Srpske definisana je Zakonom o praznicima RS, koji je usvojen 2007. godine. Međutim, Ustavni sud Bosne i Hercegovine je obilježavanje praznika na ovaj datum 2015. godine ocijenio neustavnim. Nakon presude, u Narodnoj skupštini RS je 2016. donesen novi Zakon o danu Republike Srpske, ali je Ustavni sud 2019. godine i ovaj zakon proglasio neustavnim i ponovo proslavu ovog praznika na ovaj datum ocijenio protivustavnom, bez obzira na zakon koji to definiše.
Iako je proslava ovog praznika na ovaj datum već dva puta osporena, to nije spriječilo premijera RS Radovana Viškovića da na samoj proslavi 2021. godine izjavi kako “nikad niko neće osporiti da je taj dan – Dan Republike Srpske”. Zvaničnici/e i institucije RS, vladajuće, kao i opozicione stranke, zajedno s nevladinim organizacijama, udruženjima veterana i drugim domaćim i međunarodnim akterima, zapravo već godinama obilježavaju 9. januar kao Dan Republike Srpske i tvrde da se proslava ne kosi s Ustavom i da nije osporena, unatoč presudama Ustavnog suda BiH. Uzevši u obzir neprovođenje odluka Ustavnog suda i kontinuirano institucionalno proslavljanje 9. januara kao Dana Republike Srpske, ne čudi da su upravo institucije i vladajuće stranke u Republici Srpskoj akteri koji najčešće šire dezinformacije o ovom datumu i prazniku.
Najčešća dezinformacija vezana za proslavu 9. januara kao Dana RS, dakle, jesu upravo tvrdnja i narativ da je u pitanju legitimna proslava, koja se ne kosi s Ustavom i koju, kako Višković navodi, “niko nikad neće osporiti”. Međutim, pored aktera iz Republike Srpske, za očekivati je da će u širenju ove tvrdnje i narativa i ove godine učestvovati i akteri iz Federacije Bosne i Hercegovine, zemalja regiona, kao i Rusije.
Tadašnji HDZ-ov ministar pravde BiH Josip Grubeša ustvrdio je u januaru 2019. godine da je obilježavanje Dana Republike Srpske 9. januara “potpuno legalno”. On je tada tvrdio “kako Ustavni sud BiH nije odlučio da je 09. siječnja neustavan kao takav, nego da su protuustavne neke odredbe iz Zakona o Praznicima RS-a, a konkretno se odnosi na dio koji se tiče krsne slave i vjerskog obilježavanja Dana Republike Srpske”. Grubeša je dalje tvrdio da je obilježavanje 9. januara, nakon usvajanja novog zakona kojim je ovaj praznik definisan kao sekularan, “u skladu s presudom Ustavnog suda BiH”.
Međutim, iz presude Ustavnog suda BiH iz 2015. godine jasno se vidi da Grubešine tvrdnje nisu tačne te da 9. januar “kao takav”, to jeste kao datum, jeste bio predmet presude. Predmet presude, iako jeste spomenut, nije bio samo krsna slava, kako tvrdi Grubeša. Drugi, primarni argument presude jesu dešavanja od 9. januara 1992. Kako se u presudi navodi, sam izbor 9. januara kao datuma obilježavanja praznika “nije u skladu s ustavnom obavezom o nediskriminaciji u smislu prava grupa, jer uspostavlja povlašteni položaj samo jednog, srpskog naroda, čiji su predstavnici 9. januara 1992. godine, bez učešća predstavnika Bošnjaka, Hrvata i ostalih, donijeli Deklaraciju o proglašenju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine, koja predstavlja jednostrani akt”. Da tvrdnje ministra pravde nisu bile tačne, potvrdila je i nova odluka Ustavnog suda BiH iz marta 2019. godine, kojom je i novi Zakon o danu Republike Srpske, iz istog razloga, proglašen neustavnim.
Unatoč postojanju dvije odluke Ustavnog suda BiH, obilježavanje 9. januara kao praznika, pored domaćih, podržavaju i strani akteri, koji također prisustvuju obilježavanjima ovog praznika i šire dezinformacije. U prvom redu to su institucije i zvaničnici/e Srbije, kao i opozicione stranke i mediji iz te države, te Srpska pravoslavna crkva. Pored Srbije, čestitanju neustavnog Dana Republike Srpske pridružuju se i crnogorski političari, poput bivšeg gradonačelnika Budve Marka Carevića.
Osim predstavnika regionalnih zemalja, na proslavama 9. januara učestvuju i zvaničnici, ali i drugi akteri iz Rusije. Ambasador Ruske Federacije u BiH Igor Kalabuhov redovan je gost, kao i pripadnici organizacije bliske ruskom predsjedniku Vladimiru Putinu, “Noćni vukovi”. Sam Putin je na proslavi 2023. godine odlikovan Ordenom Republike Srpske. Iste godine su se na proslavi u Istočnom Sarajevu mogle uočiti i zastave proruske separatističke samoproglašene “Narodne republike Donjeck”, a u Banjaluci je Nacionalno dramsko pozorište Rusije iz Sankt Peterburga izvelo predstavu "Želim živjeti!".
Pored ruskih, 2023. godine su u širenju i potvrđivanju narativa ustavnosti proslave 9. januara učestvovali i političari iz Francuske. Međutim, za razliku od Rusije, nedugo nakon što su francuski zastupnici u Evropskom parlamentu Thierry Mariani i Herve Juvin iz desničarske konzervativne stranke Nacionalni skup Marine Le Pen prisustvovali proslavi, oglasila se i Ambasada Francuske u BiH, ogradivši se od prisustva svojih zastupnika ovom događaju.
Osporavanje odluke Ustavnog suda BiH
Drugi najučestaliji dezinformativni narativ vezan za obilježavanje Dana Republike Srpske 9. januara, osim spomenute legitimizacije praznika i tvrdnji da on nije osporen ili neustavan, jesu pokušaji osporavanja odluka Ustavnog suda BiH o praznovanju Dana RS na ovaj datum.
Istinomjer je u aprilu 2019. godine zabilježio da je tadašnja predsjednica Republike Srpske Željka Cvijanović, komentarišući odluku Ustavnog suda BiH iz marta 2019, netačno izjavila da se ovaj sud pozvao na član Ustava BiH koji “ne postoji”. Identičnu izjavu ubrzo je ponovio i premijer RS Radovan Višković, a slične izjave možemo očekivati i od drugih aktera i ove godine.
Kako je Istinomjer oba puta istakao, članovi I/2. i II/4 Ustava BiH, na koje se Sud pozvao u odluci iz marta 2019. godine, sadržani su u Ustavu BiH, uključujući i član V.I.5, za koji je Cvijanović izjavila da “ne postoji”.
Dezinformacije o 9. januaru u FBiH
Kada je riječ o medijima i političkim akterima iz Federacije BiH, u prethodnim godinama nije postojalo institucionalno i organizovano dezinformisanje u vezi s proslavom 9. januara. Izjava HDZ-ovog ministra pravde Josipa Grubeše iz 2019. godine rijedak je primjer značajnih dezinformacija iz FBiH u vezi s ovim datumom. Primjeri koji su se ponavljali više puta i koje je na osnovu dosadašnjeg iskustva moguće očekivati ove, ali i narednih godina jesu primjeri diskreditacije političkih aktera iz FBiH kroz izmišljene izjave podrške proslavi. Neki od takvih primjera, koje je Raskrinkavanje uočilo prethodnih godina, bili su izmišljena izjava pripisana Aljoši Čampari, kao i čestitka koju je navodno uputila Benjamina Karić, koje su se društvenim mrežama dijelile 2023. godine.
Kada je riječ o medijskim akterima iz FBiH, dezinformacije o 9. januaru koje je Raskrinkavanje uočilo jesu rijetki primjeri neosnovanog i netačnog povezivanja različitih događaja s proslavom. Tako se, recimo, 2022. godine netačno tvrdilo da uklanjanje zastava BiH s institucija u Istočnom Sarajevu ima veze s proslavom ovog datuma. Takve netačne tvrdnje su se iste godine dijelile i u vezi s natpisom na mostu Čobanija u Sarajevu, koji je zapravo bio rođendanska čestitka koju su postavili navijači Fudbalskog kluba Sarajevo kako bi čestitali rođendan prijatelju.
U zaključku, Ustavni sud Bosne i Hercegovine u više je navrata proglasio neustavnim obilježavanje Dana Republike Srpske na datum 9. januar. Stoga, tvrdnje o tome da praznovanje ovog praznika baš na taj datum nije osporeno ili neustavno nisu utemeljene. Jednako su netačne i tvrdnje da su odluke Suda “neutemeljene”, ali unatoč tome, čitatelji/ke i ove godine mogu očekivati da će se u javnosti ponovo pojavljivati takve tvrdnje. Ukoliko se ovakve i slične dezinformacije o ovom datumu pojave u narednom periodu, možete ih prijaviti Raskrinkavanju putem ovog linka.
(Emir Zulejhić i Rašid Krupalija, Raskrinkavanje.ba)