Foto: Raskrinkavanje.ba
Prije nekoliko mjeseci, u jeku rata u Ukrajini, mnogobrojne čitatelje/ke domaćih online portala dočekala je vijest da “američki vojnici ulaze u Ukrajinu”. U člancima opremljenim senzacionalističkim naslovima i apokaliptičnim najavama “sveopćeg rata” javnost je obaviještena da su se Sjedinjene Američke Države “po običaju odlučile uključiti u tuđi rat”.
Informacija o ulasku američkih vojnika/inja u Ukrajinu bila je netačna. Međutim, kao i brojne slične “vijesti”, odigrala je važnu ulogu u potkrepljivanju propagandnog narativa o tome kako za rusku invaziju na Ukrajinu nije kriva Rusija, već zapadne zemlje koje je ugrožavaju i štite “nacističku” ukrajinsku vlast.
Nakon najmanje osam godina otvorenih neprijateljskih odnosa između Rusije i Ukrajine, predsjednik Ruske Federacije Vladimir Putin objavio je 24. februara 2022. godine početak “specijalne vojne operacije” Rusije u Ukrajini. Radilo se, jasno je to od prvog dana, o invaziji na suverenu i nezavisnu državu. U očima ruskog predsjednika “krivci” za napad na Ukrajinu su Zapad i ona sama.
U govoru u kom je u ranim jutarnjim časovima objavio početak napada Putin je ustvrdio da je širenje NATO alijanse jedna od “fundamentalnih prijetnji” Rusiji. Decenijama unazad, istakao je Putin, napori Ruske Federacije bili su usmjereni ka sprečavanju širenja NATO saveza blizu njenih granica, ali ovakvi zahtjevi nisu uslišeni.
“Dalje širenje NATO infrastrukture i početak vojnog razvoja na teritoriji Ukrajine za nas su neprihvatljivi. Problem, naravno, nije sam NATO – on je samo instrument spoljne politike SAD-a”, naveo je, između ostalog, u svom govoru Putin.
Osim širenja NATO saveza, Putin je kao razlog za napad na Ukrajinu istakao i navodni genocid koji je Ukrajina počinila u Donbasu. Kao još jedan razlog istaknuto je i navodno širenje nacizma, te je svoju “specijalnu vojnu operaciju” okarakterisao kao napor ka “denacifikaciji” Ukrajine, dok je Zapad optužio da podržava nacizam: “Ono što mislim da je važno dodatno naglasiti jeste da vodeće zemlje NATO-a, u cilju postizanja sopstvenih ciljeva, podržavaju ekstremne nacionaliste i neonaciste u Ukrajini”, rekao je Putin u govoru 24. februara.
Tako je, već od prvog dana invazije, iz Putinovog govora postalo jasno u kom će se smjeru kretati zvanični ruski propagandni narativ i da će narativi o “Zapadu koji podržava nacizam u Ukrajini”, kao i tvrdnje o navodnoj prijetnji od širenja NATO saveza, biti korišteni kao opravdanje za pokretanje invazije.
Zapad je Rusiji obećao da se NATO neće širiti na istok – činjenica ili fikcija?
Zvanična Moskva više od tri decenije insistira na tome da Ukrajina ne smije postati članica NATO-a. Narativ o sprečavanju “širenja NATO-a na Ukrajinu”, koji su promovisali brojni sovjetski/e i ruski/e zvaničnici/e, zasnovan je na tvrdnji da je Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika (SSSR) još 1990. dobio obećanje Sjedinjenih Američkih Država (SAD) i njenih saveznica da se NATO savez neće širiti istočno od granice uspostavljene hladnim ratom u državama Varšavskog pakta.
Nakon pada Berlinskog zida 1989. godine, vođeni su pregovori o ujedinjenju Njemačke. Sporazum koji su u septembru 1990. godine sklopile obje njemačke republike, Francuska, SSSR, Ujedinjeno Kraljevstvo i SAD podrazumijevao je, između ostalog, priključenje Istočne Njemačke Alijansi.
Ipak, ovaj sporazum, bez obzira na tvrdnje koje su kasnije uslijedile, nije regulisao širenje NATO saveza na istok na bilo koji način niti je njime Zapad “obećao” SSSR-u da se takvo nešto neće dogoditi. Takav sporazum, zapravo, nikada nije postojao. To je potvrdio i NATO na svojoj zvaničnoj stranici: “Nijedan sporazum koji su potpisale Sjedinjene Američke Države, Evropa i Rusija nije uključivao odredbe o članstvu u NATO-u”, navodi NATO.
Tvrdnje Rusije da je dobila takvo obećanje zasnivaju se na izjavama pojedinih tadašnjih zapadnih lidera. Naime, tokom sastanka državnog sekretara SAD-a Jamesa Bakera i predsjednika SSSR-a Mihaila Gorbačova u februaru 1990. godine, nekoliko mjeseci prije formalnog potpisivanja spomenutog sporazuma, Baker je, govoreći o Istočnoj Njemačkoj, izjavio da “ako zadržimo prisustvo u Njemačkoj koja je dio NATO-a, ne bi bilo proširenja jurisdikcije NATO-a za snage NATO-a ni jedan inč na istok“.
Ipak, Baker i drugi više su puta pojasnili da su se ove tvrdnje odnosile na Istočnu Njemačku, a ne na zemlje Istočne Evrope, što je potvrdio i sam Gorbačov:
“Tema ‘proširenja NATO-a’ nije uopšte diskutovana i nije bila pokretana tih godina. Nijedna jedina zemlja Istočne Evrope nije pokrenula to pitanje, čak ni nakon što je 1991. prestao da postoji Varšavski pakt. Zapadni lideri ga isto tako nisu pokretali. Drugo pitanje koje jesmo pokrenuli bilo je predmet diskusije: osigurati da se vojne strukture NATO-a neće širiti i da se dodatne trupe Alijanse neće stacionirati na teritoriji tadašnje DDR nakon ujedinjenja Njemačke. Bakerova izjava, koju spominjete u svom pitanju, data je u tom kontekstu. Kohl i Genscher su pričali o tome. (...) U sporazumu o konačnoj nagodbi s Njemačkom pisalo je da se u istočnom dijelu zemlje neće stvarati nove vojne strukture; neće biti raspoređene dodatne trupe; tamo se ne bi postavljalo oružje za masovno uništenje. Toga se i pridržavalo sve ove godine”, rekao je Gorbačov 2014. godine u intervjuu za Russia Beyond, stranicu u vlasništvu ruske državne novinske agencije RIA novosti.
Iako nije moguće pouzdano tvrditi da li je postojala bilo kakva diskusija u vezi sa širenjem NATO-a mimo Njemačke, jasno je da ne postoji nikakav sporazum o neširenju Saveza, na koji se zvanična Moskva poziva već godinama.
Širenje NATO-a Putin smatra prijetećim. Ruska Federacija s Putinom na čelu pokušavala je formalno osigurati da Ukrajina ne postane članica NATO saveza. Tako je u septembru 2021. godine, nekoliko mjeseci pred invaziju, Rusija zahtijevala od SAD-a i njenih saveznica da se Ukrajini i drugim bivšim sovjetskim državama onemogući pristupanje ovom savezu.
Ovaj zahtjev podrazumijevao je i povlačenje NATO snaga iz Istočne Evrope, zabranu slanja američkih i ruskih ratnih brodova i aviona u oblasti odakle mogu da napadnu jedni druge te prekid provođenja NATO vojnih vježbi u blizini ruske granice. Veliki dio zahtjeva Rusije Zapad je u potpunosti odbacio.
Iako zapadni/e lideri/ke tvrde suprotno, Putin je u više navrata tvrdio da se u Ukrajini još i prije početka invazije nalazilo različito oružje sa Zapada. Ovakvi su se navodi tokom invazije pretvorili u tvrdnje o navodnom prisustvu NATO vojnika/inja u Ukrajini. Iako se NATO formalno nije uključio u borbe u Ukrajini, navodni dokazi da njegovi/e vojnici/kinje učestvuju u borbama čest su dio ovog propagandnog narativa.
Šta su ostale tvrdnje kojima Rusija nastoji potkrijepiti antizapadni narativ?
U stotinama medijskih članaka i objava na društvenim mrežama, poput Facebooka, Twittera i Telegrama, objavljene su dezinformacije kojima se nastoji “dokazati” narativ o “zlom Zapadu” kao stvarnom krivcu za rat u Ukrajini.
Od laži o hapšenju NATO oficira na ukrajinskom ratištu, preko izmišljenih izjava ukrajinskih zvaničnika/ca koji/e krive NATO za rusku invaziju do kritika zapadnjačkog imperijalizma “ukrašenih” teorijama zavjere o terorističkom napadu na Svjetski trgovinski centar 2001. i “vojnom puču” u Ukrajini 2014. godine – ruska propaganda nastoji opravdati invaziju na Ukrajinu upirući prstom prema Zapadu. U “propagandnoj kaši” mogle su se, tako, pronaći i neutemeljene tvrdnje o sveprisutnom nacizmu u zapadnim zemljama, optužbe za uništavanje tradicionalnih vrijednosti promovisanjem prava LGBTIQA+ zajednice, optužbe za spremanje biološkog napada na Rusiju u saradnji s Ukrajinom, kao i optužbe za nehumano tretiranje ukrajinskih izbjeglica.
Budući da tvrdnje u ovom narativu često dolaze od zvanične Moskve i iz Rusije generalno, iste dezinformacije širile su se širom svijeta, na različitim jezicima. O njima su pisali različite platforme koji se bave provjerom činjenica, te su članice Poynterove Međunarodne mreže za provjeru činjenica (International Fact-Checking Network – IFCN) kreirale i zajedničku bazu podataka sa svim analizama koje se tiču ruske invazije na Ukrajinu. Kao rezultat ovog rada nastala je web stranica ukrainefacts.org, na kojoj se može pronaći mapa s fact-checking analizama koje su radile platforme iz različitih zemalja svijeta.
Kako se može vidjeti, veliki broj dezinformacija koje se tiču rata pojavio se u istoj ili sličnoj formi u makar dvije države u kojima IFCN ima verifikovane članice. Recimo, tvrdnja da je NATO oficir uhapšen na ratištu u Ukrajini, pored Bosne i Hercegovine, širila se i u Španiji, Siriji, Turskoj, Ukrajini, Tajvanu, Rumuniji, Gruziji, Poljskoj i Crnoj Gori.
Slično je bilo i s tvrdnjom da je Finska premjestila desetine oklopnih vozila na granicu s Rusijom, koju je objavio niz medija u regionu. Ovaj navod, ispostavilo se, netačno je “dokazivan” snimkom koji prikazuje pomjeranje oklopnih jedinica, ne na granicu s Rusijom, već na zapad Finske, zbog održavanja ranije zakazane vojne vježbe. Osim Raskrinkavanja iz Bosne i Hercegovine, o ovoj tvrdnji pisali su i fact-checking platforme iz Njemačke, Italije, Turske, Ukrajine, Belgije, Sjedinjenih Američkih Država, Jordana, Slovačke, Rumunije, Češke, Francuske, Srbije, Poljske, Finske, Crne Gore, Litvanije, Španije, Grčke i drugih država.
Dakle, tvrdnje kojima se ovakav narativ nastoji potkrijepiti kroz plasiranje dezinformacija globalno su prisutne.
Kako se ovaj narativ širi kod nas?
Izvori antizapadnih dezinformacija u kontekstu rata u Ukrajini na našem govornom području najčešće su zvanični ili nezvanični ruski izvori. Tvrdnje o nacizmu u Ukrajini i zapadnim državama koje rade na njegovom očuvanju potekle su direktno iz usta Vladimira Putina, a za publiku u regiji bezbroj su ih puta ponovile javne ličnosti koje već imaju “historiju” širenja dezinformacija i/ili političke propagande (1, 2).
Manipulativne izjave ruskih zvaničnika/ca se, prepakovane i preformulisane, predstavljaju kao činjenice i na društvenim mrežama i u medijima (1, 2). Dezinformacije i fotomontaže s ruskih Twitter profila dospijevaju na domaće Facebook stranice, a ruski državni mediji, poput Sputnika i RT-a, čest su izvor vijesti o ratu za desetine portala iz regiona. Kada je riječ o domaćim medijima, portali poput Alternativne televizije, Prijedora 24h, Vijesti Srpske i Istoka RS često prenose (dez)informacije iz ruskih izvora.
Osim medija, antizapadni i proruski narativ širili/e su i neki/e javni/e funkcioneri/ke iz BiH, mahom iz Republike Srpske (1, 2, 3).
U okviru ovog narativa Raskrinkavanje je ocijenilo 240 članaka domaćih medija i medija iz regiona u 24 analize. Takvi članci najčešće su sadržali više od jedne tvrdnje te su stoga dobili i više ocjena tačnosti (240 članaka ukupno je dobilo 344 ocjene).
Najveći broj članaka, njih 137, Raskrinkavanje je ocijenilo kao lažnu vijest, od čega je 21 članak predstavljao originalnu vijest, a ostalih 116 njihovo prenošenje u drugim izvorima. Ocjenu “dezinformacija” dobilo je 69 članaka, a ocjenu “klikbejt” njih 67. Od 240 članaka, samo je 67 ispravljeno nakon što su ocijenjeni na Raskrinkavanju.
Najveći broj ocijenjenih članaka/objava imali su mediji u Srbiji, uključujući Alo (8), beogradsku redakciju Sputnika (6) te portale Srbija danas, Srbin, Informer (svaki po pet), i Republika, Pink i Novosti sa po četiri članka. Alternativna televizija i crnogorski portal IN4S također su imali po četiri ocijenjena članka, a netačne tvrdnje u vezi s ovim narativom objavljivane su i na raznim Twitter i Facebook profilima u regiji.
Studija autorke Asje Metodijeve iz 2019. godine pokazuje da je Zapadni Balkan plodno tlo za prorusku propagandu. Metodijeva je, između ostalog, zaključila da u našem regionu postoji generalno razočarenje Zapadom, što je ključno za plasiranje ruskih narativa kroz društvene mreže i medije. Efekat ruskih narativa na Balkanu je, kako se navodi, podrivanje kretanja država regiona ka ulasku u EU i NATO, ohrabrivanje nacionalističkih pokreta, remećenje lokalnog medijskog sistema, porast tenzija među različitim zajednicama i promovisanje Rusije kao ekonomske, političke i vojne alternative Zapadu.
Antizapadni sentiment i moralna osuda
Kao jedan od primarnih narativa kojim Rusija pokušava opravdati svoju invaziju na Ukrajinu, dakle, koristi se upravo onaj snažno obojen antizapadnim sentimentom. U njemu se Zapad predstavlja kao prijetnja Rusiji kako vojna, tako i moralna. Propagandisti/kinje ovaj narativ pokušavaju dokazati nizom različitih tvrdnji o navodnom prisustvu nacizma u zemljama Zapada, oslanjajući se upravo na Putinovu premisu o “denacifikaciji” Ukrajine.
Antizapadni sentiment postoji u Rusiji već decenijama. Kako je objašnjeno u članku autorke Marije Lipman objavljenom 2015. godine na web stranici međunarodnog think-tanka Evropski savjet za spoljne poslove, ogorčenost prema Zapadu “skuplja” se decenijama, a nakon ruske aneksije Krima 2014. godine dosegla je nove visine. Odnos Zapada i Rusije bio je pun uspona i padova u prvih desetak godina Putinove vladavine. Međutim, kako je objašnjeno u članku, oko 2012. godine pristup ruskog režima Zapadu postao je znatno negativniji nego ranije zbog niza uglavnom ekonomskih faktora. USAID je izbačen iz Rusije, a godinu poslije, uz intenzivnu propagandnu kampanju, doneseni su zakoni usmjereni protiv nevladinih organizacija koje dobijaju strane donacije, programa razmjene učenika/ca i stranih agencija za usvajanje. Putin je Zapad prikazivao kao neprijatelja čiji je cilj da naudi Rusiji. Za vrijeme krize u Ukrajini 2014. godine, kako je objašnjeno u članku, Zapad je u Rusiji predstavljen kao stvarni pokretač sukoba, što je za mnoge građane/ke potvrdilo Putinove tvrdnje o tome kako Zapad želi naštetiti Rusiji.
Zanimljiv aspekt antizapadne propagande Putinovog režima jeste narativ o “dekadentnom Zapadu”, koji je, prema Mariji Lipman, popularizovan oko 2013. godine.
Zapad je, prema tvrdnjama iz kremljske propagande, korumpirano, trulo, nemoralno i perverzno društvo koje je na ivici kolapsa i koje nastoji “zatrovati” slavenske nacije “pokvarenim individualizmom”. Rusija je, s druge strane, moralno superiorna alternativa i društvo zasnovano na tradicionalnim vrijednostima i duhovnosti.
Stapanje antizapadnog stava s konzervativizmom bio je, kako je navela Lipman, dosjetljiv propagandni trik za učvršćivanje slike zlog Zapada koji prijeti Rusiji i njenim tradicionalnim vrijednostima, zajedno sa svima onima koji na bilo koji način propituju “besprijekornu historiju” Rusije: umjetnicima/ama, liberalima/kama, gej ljudima te svima onima koji se prema Ruskoj pravoslavnoj crkvi ne odnose s dužnim poštovanjem.
Narativ o “dekadentnom Zapadu”, koji se temelji na konzervativnoj kritici liberalne ideologije, u direktnoj je suprotnosti s narativom o “Zapadu koji podržava nacizam”, koji je, važno je naglasiti, najekstremnija desničarska ideologija.
Kontradiktornost ruske antizapadne propagande ogleda se i u činjenici da je ona plodno tlo našla i u ekstremno desničarskim krugovima u zapadnim zemljama. Ekstremističke grupe u Francuskoj, Njemačkoj i Velikoj Britaniji promovisale su rusku propagandu na društvenim mrežama u svrhu širenja antizapadnih narativa na početku invazije u Ukrajinu. Istraživanje sprovedeno u Kanadi pokazalo je da građani/ke na desnoj strani političkog spektra više vjeruju u ruske dezinformacije o ratu.
Uz pomoć tvrdnji o “dekadentnom Zapadu” Putinov režim pronašao je “zajednički jezik” i s radikalnim desničarskim i rasističkim grupama u Sjedinjenim Američkim Državama koje svoju ideologiju također temelje na vjerovanju da zapadne zemlje propadaju zbog odbacivanja “tradicionalnih vrijednosti” koje su oblikovale bjelačku i/ili zapadnu kulturu. U svjetonazoru ovih grupa, obilježenom antisemitizmom, rasizmom, homofobijom i mizoginijom, NATO i Evropska unija često se nalaze na samom vrhu “liste neprijatelja”.
Uprkos svim dezinformacijama i propagandnim narativima koji dolaze iz Rusije, činjenica je da je za invaziju na Ukrajinu, nezavisnu i suverenu državu, odgovorna Rusija, a ne Zapad. Ukrajina, kao i svaka druga država, ima puno pravo da očuva svoj suverenitet i donosi odluke o sopstvenoj sudbini, uključujući i odluku da se pridruži NATO savezu i niko, pa ni Ruska Federacija, ne može da im to pravo ospori. Pregledom trenutnih dešavanja i historijskih činjenica sasvim je jasno da su propagandni izgovori, kao što je navodna potreba za “denacifikacijom” Ukrajine i sprečavanje širenja NATO saveza, upravo to – izgovori. Riječ je o pokušajima da se invazija, kršenje međunarodnog prava, pogibija hiljada civila i uništavanje infrastrukture prikažu kao moralno opravdani prebacivanjem krivice na treću stranu, koja čak ni ne učestvuje u sukobu.
Na koncu, važno je podsjetiti – uprkos svom Putinovom trudu da naslika sliku “zlog Zapada” koji je stvarna prijetnja Rusiji i njenim “ispravnim” tradicionalnim vrijednostima, 24. februara on nije poslao stotine hiljada vojnika u napad na zemlje članice NATO-a, već na teritoriju Ukrajine, zemlje u kojoj živi njegov “bratski narod”.
(Nerma Šehović i Marija Ćosić, Raskrinkavanje.ba)