Foto: Raskrinkavanje.ba
U okviru "prebunking" serijala "Rasvjetljavanje" bavimo se dezinformacijama i dezinformativnim narativima o operaciji vazdušnih udara koju je NATO izveo 1999. godine u tadašnjoj Saveznoj Republici Jugoslaviji (SRJ). Ove se dezinformacije intenzivnije dijele u vrijeme godišnjice operacije, koja je započela 24. marta.
Koncept "prebunkinga" bazira se na ukazivanju na već potvrđene dezinformacije, za koje se, na osnovu ranijeg iskustva, može očekivati da će ponovo doći do čitatelja/ki.
U sklopu serijala "Rasvjetljavanje", Raskrinkavanje je tako pisalo o dezinformacijama vezanim za genocid u Srebrenici i narativima zasnovanim na njima (1, 2, 3, 4), kao i o dezinformacijama o Danu državnosti Bosne i Hercegovine i Dejtonskom mirovnom sporazumu (1, 2, 3, 4).
U istom serijalu, Raskrinkavanje je pisalo i o dezinformacijama i činjenicama u vezi s obilježavanjem Dana Republike Srpske 9. januara (1, 2), a takođe smo ukazali i na dezinformacije, manipulativne ili netačne narative i činjenice o klimatskim promjenama (1, 2, 3, 4).
U prvoj "prebunking" analizi o dezinformacijama koje se tiču NATO operacije u SRJ predstavljamo činjenice o ovoj temi.
Kulminacija i kraj rata na Kosovu
24. marta ove godine navršava se 25 godina od kada su snage Organizacije Sjevernoatlantskog saveza (NATO) pokrenule operaciju vazdušnih udara protiv ciljeva u tadašnjoj Saveznoj Republici Jugoslaviji. Ova operacija, pokrenuta bez donošenja rezolucije Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija, uslijedila je nakon prekida pregovora o rješenju krize na Kosovu.
Operacija vazdušnih udara trebala je privoljeti tadašnjeg jugoslovenskog predsjednika Slobodana Miloševića da prihvati uslove sporazuma koji bi okončao rat s Oslobodilačkom vojskom Kosova te humanitarnu krizu i etničko čišćenje na Kosovu.
Sukobi Oslobodilačke vojske Kosova i bezbjednosnih snaga Srbije, odnosno tadašnje Jugoslavije, sporadično su izbijali tokom 1996. i 1997. godine, a 1998. godine došlo je do eskalacije sukoba.
Kako BBC na srpskom jeziku navodi u članku iz 2019. godine, nakon pregovora između delegacija Srbije i kosovskih Albanaca u francuskom Rambujeu u februaru 1999. godine, koji su trajali 17 dana, nije postignut uspjeh. Još jedan pokušaj pregovora u martu iste godine takođe je završio bezuspješno.
Kao osnov za pokretanje NATO intervencije, između ostalog, korišteni su i izvještaji Organizacije za evropsku sigurnost i saradnju (OSCE), a posebno oni iz sela Račak, gdje su snage Srbije u januaru 1999. ubile najmanje 45 albanskih civila.
Operacija vazdušnih udara koju je NATO počeo 24. marta 1999. zvala se "Allied Force", što u prevodu na naš jezik znači "saveznička sila". Trajala je do 10. juna 1999. i "završila je potpisivanjem vojno-tehničkog sporazuma o povlačenju jugoslavenske vojske i policije s Kosova", naveo je Deutsche Welle u članku iz 2012. godine.
Ovaj sporazum potpisan je u gradu Kumanovo u sjeveroistočnoj Sjevernoj Makedoniji te je u javnosti poznat i kao "Kumanovski sporazum", odnosno "Sporazum iz Kumanova".
Nakon završetka operacije, SRJ je prihvatila povlačenje svojih snaga i raspoređivanje međunarodnog civilnog i sigurnosnog prisustva na Kosovu.
Jedan od ishoda NATO operacije jeste potpisivanje Rezolucije 1244 Vijeća sigurnosti UN, koja je usvojena dan nakon potpisivanja Vojno-tehničkog sporazuma iz Kumanova i kraja operacije.
Rezolucijom je, između ostalog, potvrđena privrženost svih članica UN-a “suverenitetu i teritorijalnom integritetu Savezne Republike Jugoslavije” – države koja više ne postoji – ali je i naloženo povlačenje jugoslovenske vojske i policije s Kosova, čime je ova teritorija stavljena pod međunarodnu upravu, navedeno je u članku BBC-a.
Usvajanje Rezolucije omogućilo je da NATO rasporedi jedinice službenog naziva "Kosovo Force", poznate pod akronimom KFOR. Prema zvaničnim podacima, KFOR je nakon povlačenja SRJ snaga imao 50.000 pripadnika/ca na Kosovu.
U februaru 2008. godine proglašena je nezavisnost Kosova, koju Srbija ne priznaje.
Posljedice operacije "Saveznička snaga"
Balkanska istraživačka novinarska mreža (BIRN) u članku iz januara 2024. godine navodi da podaci o žrtvama rata na Kosovu, prikupljeni u Kosovskoj knjizi pamćenja 1998–2000, pokazuju da je ukupno 13.421 lice ubijeno ili nestalo tokom i neposredno nakon rata na Kosovu od januara 1998. do decembra 2000. godine. Danas, kako navodi BIRN, više od 1.600 osoba i dalje se vodi kao nestalo, a riječ je uglavnom o licima albanske, ali i srpske nacionalnosti.
S druge strane, broj poginulih tokom operacije "Saveznička snaga" predmet je polemika, a konačan broj nije utvrđen. O tome je pisao Istinomer, srbijanski portal za provjeru činjenica. Kako se navodi u njihovoj analizi objavljenoj 24. marta 2023. godine, država Srbija nikada nije utvrdila tačan broj žrtava.
U ovoj analizi Istinomer napominje da su državne procjene da je riječ o hiljadama poginulih. Najavljena je inicijativa 2020. godine da se formira komisija koja bi utvrdila precizan broj stradalih, no taj prijedlog, prema pisanju Istinomera, nije usvojen u Skupštini Srbije.
S druge strane, Fond za humanitarno pravo popisao je poimenično žrtve koje su stradale u NATO operaciji. Popis žrtava koji je sačinio Fond za humanitarno pravo dostupan je ovdje i prema tim podacima poginulo je ukupno 756 lica, odnosno 452 civila (Srba, Albanaca, Roma i drugih) te 304 pripadnika/ce oružanih snaga.
U pomenutoj analizi istaknuto je da je Fond za humanitarno pravo naveo da je broj poginulih pripadnika srbijanskih bezbjednosnih službi 275, a pripadnika Oslobodilačke vojske Kosova 29.
Human Rights Watch je u svom izvještaju naveo da je tokom operacije 1999. godine poginulo između 488 i 527 civila, a organizacija Amnesty International takođe navodi podatak o približno 500 stradalih civila.
Osim licitacije brojem poginulih u vazdušnim udarima koje je NATO pokrenuo 24. marta 1999. godine, u javnosti su česte polemike oko navodnih posljedica korištenja municije s osiromašenim uranijumom.
Al Jazeera Balkans u članku iz 2018. godine navodi da su iz Instituta za nuklearne nauke Vinča potvrdili za ovaj medij da su četiri lokacije u Srbiji "sadržale zrna osiromašenog uranijuma". Kako se navodi u pomenutom članku, sve četiri lokacije su po završetku ratnih dejstava obezbijeđene i dekontaminirane.
Istaknuto je i da "svi dosadašnji podaci kojima Agencija raspolaže ukazuju da na navedenim lokacijama nisu utvrđene povećane koncentracije radionuklida, kao ni prisustvo osiromašenog uranijuma".
Povodom medijskih napisa o vezi između korištenja municije s osiromašenim uranijumom i povećanja broja slučajeva leukemije, karcinoma i drugih oboljenja na Kosovu i Srbiji, ali i u BiH, NATO je u saopštenju još 2001. godine istakao da za to nema naučnih dokaza. Pomenuto saopštenje izdato je nakon istraživanja komisije, čiji su rezultati dostupni na linku ovdje.
S druge strane, u Srbiji je osnovana Komisija za utvrđivanje posljedica NATO bombardovanja po zdravlje stanovništva. Komisiju je osnovala Narodna skupština te zemlje 2018. godine.
Nalazi Komisije predstavljeni su 2019. godine. Darko Laketić, predsjednik Komisije, izjavio je te godine da "polazeći od činjenice da je prosečan rizik za oboljevanje od malignih bolesti u određenom uzrastu u različitim generacijama sličan, podatak da se odstupanje dogodilo u nekim generacijama rođenim nakon 1999. godine potvrđuje da su one bile izložene određenom faktoru koji ih je učinio osetljivijim na nastanak određenih malignih bolesti".
Nalaze Komisije kritikovali su stručnjaci, poput epidemiologa prof. dr Zorana Radovanovića iz Srbije, koji je često u javnosti isticao da relevantne međunarodne organizacije, kao ni naučne publikacije, nisu do sada potvrdile kancerogenost osiromašenog uranijuma. Međunarodna agencije za izučavanje raka, naveo je Radanović u svojoj klasifikaciji, odnosno listi kancerogena, nema naveden osiromašeni uranijum.
O tome da nema trajnih posljedica zbog korištenja osiromašenog uranijuma za BBC na srpskom jeziku govorio je portparol NATO-a Piers Cazalet. U članku objavljenom 2019. godine navedeno je da je "u nekoliko izveštaja UN, uključujući i onaj iz 2014. godine, utvrđeno da lokacije sa osiromašenim uranijumom ne predstavljaju značajan zdravstveni rizik za stanovništvo".
U narednoj analizi o ovoj temi bavimo se dezinformacijama koje se ponavljaju i mogu se očekivati i ove godine u vrijeme godišnjice početka NATO zračnih udara 1999. godine, kao i izvorima i kanalima kojima se šire.
(Raskrinkavanje.ba)