Foto: Freepik.com
Čitatelji/ke su nam prijavili/e članak objavljen 12. januara 2023. godine na portalu Žena Blic u kom se navodi da brojevi na naljepnicama na voću označavaju način njihovog uzgoja. Između ostalog, u članku se tvrdi da naljepnice koje počinju brojem 8 označavaju namirnice koje su genetski modifikovane.
Početni broj osam na deklaraciji vam šalje veoma upozoravajuću poruku, a to je da je takva namirnica genetski modifikovana (GMO). Takve banane imaju na sebi brojku 84011. Inače, GMO su organizmi čiji je genetski materijal promenjen korišćenjem različitih metoda genetskog inženjerstva i to najčešće ubacivanjem dela naslednog materijala (DNK) jednog organizma u DNK drugog organizma.
U članku se navodi i da namirnice na kojima se nalazi naljepnica sa početnim brojem 9 potiču iz organskog uzgoja te da one sa naljepnicama koje imaju četiri broja, uz početne brojeve 3 ili 4, predstavljaju namirnice uzgajane vještačkim đubrivom.
Iste tvrdnje pronašli smo objavljene u domaćim medijima u 165 članaka objavljenih od 2015. godine do vremena pisanja ove analize. Najranija objava istih tvrdnji dostupna u vrijeme pisanja ove analize datira od 8. oktobra 2015. iz članka objavljenog na hrvatskom izdanju portala N1.
U 12 objavljenih članaka precizirano je da se ovi brojevi navode na PLU kodu na proizvodu, dok se u preostalim samo ističe da je riječ o naljepnicama na voću i povrću. Pojedini mediji svoje članke opremili su senzacionalističkim naslovima u kojima “upozoravaju” čitatelje/ke na opasnosti namirnica označenih kodom koji počinje brojem osam.
Šta su činjenice?
Brojevi na naljepnicama na voću i povrću predstavljaju PLU kodove (Price Look Up - Pretraga cijene) koje dodjeljuje Međunarodna federacija za standarde poljoprivrednih proizvoda (International Federation for Produce Standards - IFPS). Kako se na stranici ove organizacije objašnjava, PLU kodovi koriste se za identifikaciju voća i povrća, biljaka i orašastih plodova koji se ne moraju pakovati prije prodaje. Osnovna namjena PLU kodova je, objašnjava se, stvaranje lakšeg, bržeg i preciznijeg procesa vođenja inventure i prodaje takvih proizvoda. IFPS dodjeljuje ove kodove nakon “rigoroznog pregleda na nacionalnom i međunarodnom nivou”. Ovi kodovi označavaju različite atribute koji se pripisuju konkretnom proizvodu, poput njegove vrste, veličine ili načina uzgoja. “PLU kodovi osiguravaju da potrošači/ce plaćaju tačnu cijenu tako što uklanjaju potrebu da kasiri/ke identifikuju proizvod i to da li je on konvencionalno ili organski uzgajan ili ne”, navodi se na stranici ove organizacije. Korištenje ovakvih kodova na proizvodima nije obavezno za proizvođače te sami mogu donijeti odluku o tome da li će zatražiti dodjelu PLU koda za svoje proizvode ili ne.
Kada je riječ o brojevima koji čine kodove, na stranici IFPS-a objašnjava se:
PLU kodovi od 4 i 5 cifara za proizvode nasumično se dodjeljuju u okviru niza brojeva unutar serije 3000, 4000, 83000 i 84000. 83000 i 84000 bit će dodijeljeni nakon što se iscrpe serije 3000 i 4000. Sam kod ne sadrži nikakvu informaciju. Na primjer, nijedan broj u okviru četvorocifrenog broja ne predstavlja ništa posebno. Četvorocifreni kodovi su za konvencionalno uzgajane proizvode. Petocifreni kodovi koji koriste serije 3000 i 4000 koriste se za identifikaciju organskih proizvoda. Prefiks '9' stavio bi se ispred četvorocifrene konvencionalno uzgajane šifre za organske proizvode.
Kako se navodi u vodiču za proizvodnu industriju, koji je dostupan na stranici IFPS-a i koji je posljednji put ažuriran 20. januara 2023. godine, “u budućnosti će se koristiti dodatni opseg brojeva 84000-84999 za organski uzgojene artikle”. Dakle, brojevi u ovom opsegu do tog trenutka još uvijek nisu bili u upotrebi, a kada budu, odnosiće se na organski uzgojene artikle.
Tvrdnja o broju 8 koji navodno označava genetski modifikovane proizvode vjerovatno je nastala zbog PLU kodova koji su postojali ranije. Nekada je, naime, taj prefiks zaista označavao genetski modifikovane proizvode, ali on nikada nije korišten u maloprodaji. U sekciji “Često postavljana pitanja” u istom vodiču objašnjava se:
Da li IFPS prepoznaje bilo koji broj osim "9" kao početnu petu cifru?
Ne, prodavci mogu da koriste različite brojeve, ali to je van opsega IFPS PLU kodnog sistema.
Šta se desilo sa prefiksom "8" koji je prethodno bio namijenjen za identifikaciju GMO proizvoda?
Kako je usvajanje PLU kodova dobilo na snazi, IFPS se obavezao da će prenijeti prethodno nekorišteni prefiks "8" kako bi se prilagodio povećanju raznovrsnosti svježih proizvoda kako oni ulaze na tržište. Iako je prefiks "8" (83000-84999) nekada bio rezervisan za proizvode GMO, prefiks nikada nije korišten u maloprodaji. Uklanjanje prefiksa ove oznake dat će hiljadu dodatnih PLU kodova koji će se koristiti u narednim godinama. Serija 83000 bit će rezervisana za konvencionalno uzgajane artikle, dok će serija 84000 označiti odgovarajuću organsku stavku.
Saopštenje za štampu u kom se objašnjava da se prefiks broja 8, dodat određenim kodovima, više ne koristi za oznaku GMO proizvoda objavljeno je u julu 2015. godine, nekoliko mjeseci prije najranijeg dostupnog članka na našem jeziku u kom se tvrdi da broj 8 na voću i povrću označava genetsku modifikaciju. Dodatno, kako se navodi, takav kod nije korišćen u maloprodaji.
Na stranici IFPS-a dostupan je i alat za pretragu baze PLU kodova. Kod 4011 zaista označava žute banane. Ipak, pretraga koda 84011, koji, prema tvrdnjama iz članka, navodno označava genetski modifikovane banane, ne daje nikakve rezultate. Sa druge strane, ukoliko se, recimo, doda prefiks broja 9, pretraga u bazi podataka daje rezultat u kom se navodi da se ovaj prefiks koristi za organske proizvode te da se detalji o konkretnom proizvodu mogu pronaći na njegovoj stranici. Takvo obavještenje u slučaju broja 8,ne postoji.
Foto: Screenshot; Ifpsglobal.com
Tvrdnjama o navodnim značenjima brojeva na PLU kodovima bavile su se i platforme za provjeru činjenica Lead Stories iz Sjedinjenih Američkih Država u septembru 2022. godine i Istinomer iz Srbije u decembru 2022.
Kako Lead Stories u svojoj analizi ističe, potpredsjednik lanca snabdijevanja i održivosti u IFPS-u Ed Treacy potvrdio je za ovu platformu da je tvrdnja da prefiks 8 označava genetski modifikovanu namirnicu netačna.
GMO u Bosni i Hercegovini
Genetski modifikovani organizmi jesu organizmi (biljke, životinje ili mikroorganizmi) kojima je genetski materijal izmijenjen vještačkim putem, navodi se na stranici Svjetske zdravstvene organizacije (SZO). Kako se objašnjava, GMO hrana je na međunarodnom tržištu prošla potrebne sigurnosne procjene i nije vjerovatno da će predstavljati rizik po ljudsko zdravlje. SZO ističe i da se “nisu pokazali nikakvi efekti na ljudsko zdravlje kao rezultat konzumiranja takve hrane kod opšte populacije u zemljama u kojima je odobrena”. Takva hrana je, dakle, sigurna za ljudsku upotrebu te ni “upozorenja” koja su pojedini mediji objavili u svojim člancima nisu utemeljena.
Kako se na stranici Agencije za sigurnost hrane Bosne i Hercegovine navodi, pravni okvir iz oblasti genetski modifikovanih organizama u BiH uključuje deset različitih zakona, odluka i pravilnika.
Raskrinkavanje se u vezi sa tvrdnjama u navedenim člancima obratilo Agenciji za sigurnost hrane Bosne i Hercegovine, Federalnom ministarstvu poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva, kao i Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske. Do vremena pisanja ove analize odgovor smo dobili od Agencije za sigurnost hrane.
Kako su za Raskrinkavanje pojasnili, prema zakonskoj regulativi koja je na snazi u BiH, subjekti u poslovanju dužni su da jasno naznače da je neki proizvod genetski modifikovan.
Zakon o GMO-u u Bosni i Hercegovini između ostalog uvodi obavezu označavanja (deklarisanja) proizvoda koji se sastoji, sadrži ili je proizveden od GMO-a. Osnovni cilj uvođenja obaveznog označavanja jeste informisanje potrošača i korisnika o proizvodu, tako da će potrošači moći zaštititi svoje osnovno pravo na izbor, tj. moći će sami donositi odluku da li žele ili ne žele da kupuju i konzumiraju hranu koja sadrži GMO.
Tako je, prema Zakonu o GMO-u, za proizvode koji sadrže ili se sastoje od odobrenog GMO-a subjekti u poslovanju biti dužni osigurati da:
a) na zapakovanom proizvodu na oznaci (deklaraciji) piše: „Ovaj proizvod sadrži komponente genetički modificiranih organizama“ ili „Ovaj proizvod sadrži genetički modificiran (naziv organizma)";
b) na nezapakovanom proizvodu (npr. proizvodu u rinfuzi) ponuđenom krajnjem potrošaču oznaka „Ovaj proizvod sadrži genetički modificirane organizme“ ili „Ovaj proizvod sadrži genetički modificiran (naziv organizma)" postavi na proizvod ili neposredno uz proizvod.
Dakle, prema zakonskoj regulativi koja važi u Bosni i Hercegovini, označavanje genetski modifikovanih namirnica podrazumijeva natpise iz kojih je jasno da je riječ o takvoj namirnici, a ne bilo kakve brojeve na PLU kodu.
Kada je riječ o susjednoj Srbiji, Istinomer objašnjava da je prema tamošnjoj zakonskoj regulativi proizvodnja i trgovina GMO u toj državi zabranjena.
Međunarodna federacija za proizvodni standard, koja proizvodima dodjeljuje PLU kodove, pojasnila je, dakle, da prefiks 8 ne označava proizvode koji su genetski modifikovani. Iako se u nekim člancima ne navodi eksplicitno da je riječ o PLU kodu, jasno je da je u pitanju ova klasifikacija budući da se govori o rasponu brojeva koji se dodjeljuju u okviru ovog sistema, kao i odlikama proizvoda koje se tim brojevima označavaju.
Dodatno, u BiH se označavanje proizvoda koji su genetski modifikovani zakonski provodi na drugačiji način, a ne brojevima navedenim na naljepnicama.
Shodno činjenicama, budući da zbog protoka vremena nije moguće utvrditi ko je stvarni izvor, članci u kojima se navodi tvrdnja da su namirnice na kojima je naveden kod koji počinje brojem 8 genetski modifikovane dobijaju ocjenu prenošenje lažnih vijesti.
Napomena:
7.3.2023: Portal Srpska info je ispravio netačne navode u svom članku te dobija i ocjenu ispravljeno. Portal Krstarica je ispravio netačne navode u jednom od ocijenjenih članaka te za njega dobija i ocjenu ispravljeno.
10.3.2023: Portal Radio Sarajevo je ispravio netačne navode u svom članku te dobija i ocjenu ispravljeno.
13.3.2023: Portali Telegraf, Biznis Telegraf, Kurir i Republika su ispravili netačne navode u svom članku te članci dobijaju i ocjenu ispravljeno.
14.03.2023: Portali Nezavisne, Informer i Espreso su ispravili netačne navode u svom članku te članci dobijaju i ocjenu ispravljeno.
15.03.2023: Portali Alo i Najžena su ispravili netačne navode u svom članku te članci dobijaju i ocjenu ispravljeno.
16.03.2023: Portal Srbija Danas (.rs) je ispravio netačne navode u svom članku te dobija i ocjenu ispravljeno.
20.3.2023: Portal ZOS radio je ispravio netačne navode u svom članku te dobija i ocjenu ispravljeno.
27.3.2023: BN portal je takođe u svom članku ispravio netačne navode i dobija ocjenu ispravljeno.
3.4.2023: Portal Žena je ispravio netačne navode u svom članku te dobija i ocjenu ispravljeno.
24.4.2023: Portal Mondo je ispravio netačne navode u svom članku te dobija i ocjenu ispravljeno.
9.6.2023: Portal Alo online je ispravio netačne navode u svom članku te dobija i ocjenu ispravljeno.
7.8.2023: Portal Mondo (.me) je ispravio netačne navode u svom članku te dobija i ocjenu ispravljeno.
5.2.2024: Portal Bijeljina je ispravio netačne navode u svom članku te dobija i ocjenu ispravljeno.
(Raskrinkavanje.ba)